واردات گاز از ترکمنستان از ٢٠ سال پیش براساس قرارداد میان شرکت ملی گاز ایران و شرکت ترکمن گاز آغاز و بخشی از گاز مصرفی مناطق شمالی ایران تأمین می شد. اما جدا از قطع جریان گاز در سرمای سال ۱۳۸۶ و افزایش ٩ برابری قیمت گاز، اختلافات کنونی گازی دو کشور موجب شد مذاکرات گازی به بن بست رسد و ترکمن ها شیر گاز خود را به روی ایران ببندند.

* ترکمنستان به عنوان یک کشور حاشیه‌ی دریای خزر (که صاحب منابع گازی زیادی از دریا خزر است) همواره در تلاش بوده با سرمایه گذاری‌های داخلی و عمدتاً خارجی نسبت به بهره برداری حداکثری از منابع علاوه بر تأمین نیازهای داخلی بتواند برنامه‌های توسعه‌ی ترکمنستان را در ابعاد مختلف پی‌گیری کند.. با این‌ وجود ترکمنستان به مثابه یک کشور غیر دموکراتیک درصدد این هست که با افزایش میزان سطح رفاه اجتماعی مردم از طریق درآمدهای انرژی؛ مشروعیت نظام سیاسی خود را افزایش دهد و همچین از اعتراضات سیاسی جلوگیری به عمل آورد.

هر چند ترکمنستان دارای نظام تک حزبی(تک صدایی) است و مقوله‌ی انتخابات در این کشور بیشتر حالت نمایشی دارد، ولی عامل درآمدهای حاصل از انرژی سهم به سزایی در غیر دموکراتیک بودن دولت ترکمنستان دارد. در این بین درآمد ملی و سطح تأمین رفاه جامعه‌ی ترکمنستان تا حدود زیادی به صادرات گاز و سود ناشی از آن ارتباط پیدا می کند و ترکمنستان دیپلماسی انرژی خود را به این سمت‌ سوق می‌دهد. باتوجه به این نگرش ترکمنستان علی رغم صادرات گاز به روسیه در گذشته و تا حدودی اکنون به دنبال پیدا کردن مقاصد دیگری برای صادرات منابع گازی خود چون صادرات گاز از دریای خزر در ابعاد و چارچوب مختلف به کشورهایی چون چین، پاکستان و افغانستان و.. بوده است.

*پس از فروپاشی شوروی سابق و شکل گیری کشورهای مشترک‌المنافع، ترکمنستان همواره تحت تأثیر برخی از نگرانی های فرهنگی و تحت تأثیر کشورهای دیگر نگرش اقتصادی به ایران داشته است. ترکمنستان باوجود اعلام بی‌طرفی، اما در سیاست خارجی خود در قبال ایران تحت تأثیر روسیه و غرب بوده است. چنانچه پی گیری مقوله ترانس خزر از سوی ترکمنستان و آذربایجان بیشتر با هدف دور زدن ایران و روسیه بود. از طرف دیگر احداث خط لوله نفت باکو- تفلیس- جیهان و خط لوله گاز باکو_تفلیس_ ارزروم در همین راستا صورت گرفته است. در این بین پیگیری مسیر ترانس خزر در دریای خزر ( که تا کنون به دلایل زیست محیطی به نتیجه نرسیده است) و همچنین پی گیری خط لوله "تاپی"، نشان از نگاه غیر استراتژیک ترکمنستان در قبال ایران در رابطه با انرژی دارد.

بنابراین ترکمنستان در منطقه دریای خزر مسئله‌ی رژیم حقوقی خود، یعنی سهم منابع زیر بستر دریای خزر را با ایران و آذربایجان مشخص نکرده است، اما به دنبال این بوده است که یکی از مسیرهای صادرات گاز خود یا ترانس خزر را از طریق دریای خزر انجام دهد، اما این مسئله با مخالفت ایران و روسیه مواجه شده و تاکنون به مقصود دست نیافته‌ است؛ لذا برای ترکمنستان محورهای دیگر صادرات حائز اهمیت می‌شود. از این حیث ترکمنستان علی رغم صادرات گاز به روسیه به دنبال یافتن راه‌های دیگری برای انتقال گاز از طریق احداث خط لوله به افغانستان، پاکستان، هند و چین و ... است، اما به نظر می‌رسد ترکمنستان در دیپلماسی انرژی در مقوله صادرات گاز به ایران نگاه استراتژیک ندارد و به نظر من این موضوع یک اشتباه استراتژیک برای ترکمنستان محسوب می شود.

* ترکمنستان به ایران بیشتر از دریچه مادی نگاه می کند. یعنی در واقع صرفاً هدف ترکمنستان از صادرات گاز به ایران کسب سود هست و هدفش استفاده از مسیر ایران برای ترانزیت صادرات گاز نیست. در صورتی که اگر ترکمنستان در این مسیر حرکت کند می تواند صادرات گاز از طریق ایران را با هزینه‌ی ترانزیت ارزان و همچنین در شرایط امن به مناطق دیگر داشته و در واقع پیوندی با خطوط انرژی منطقه داشته باشد و از طریق ایران به ترکیه و اروپا گاز صادر کند.

* ایران بایستی سیاست خارجی خود را به این سمت سوق بدهد که حجم تولیدات گاز را تا سطح صادرات افزایش دهد و مشکلات سیاسی موجود در مسیر انتقال گاز به اروپا را حل و همچین با افزایش جایگزین های بیشتری در این رابطه به دنبال تأمین منافع ملی کشور باشد. همچین می‌توان قراردادی سه جانبه بین ایران ، ترکمنستان و آذربایجان منعقد کرد تا صادرات گاز ترکمنستان از طریق ایران و آذربایجان صورت بگیرد یا گاز ایران از طریق آذربایجان منتقل بشود. ایران و ترکمنستان می‌تواند همکاری های دوجانبه با مفادی شامل کسب سود متقابل، افزایش امنیت منطقه داشته باشند تا برقراری همکاری‌های انرژی و گسترش روابط اقتصادی پیوندهای ژئوپلتیکی و چسبندگی اقتصادی را به ارمغان آورد.

*هدف ترکمنستان از صادرات گاز به ایران کسب سود است و در شرایط حاد ترکمنستان قادر به بستن شیرهای گاز است. در صورت نگرش بلند مدت حتماً از اقدامات ایذایی جلوگیری می‌کرد و از گاز به عنوان اهرم در قبال ایران استفاد نمی‌کرد و همچین مرتباً در صدد افزایش قیمت بر نمی‌آمد. البته ایران از ابتدا نباید مصارف داخلی گاز را در مسیر دریافت گاز از ترکمنستان قرار می‌داد. هرچند که این نقیصه تا حدودی جبران شده است و امید می‌رود که ایران وابستگی خود را در مصارف داخلی گاز به ترکمنستان را از بین ببرد تا با بروز چنین مسائلی، داخل کشور مشکلات دامن گیر مردم نشود. ترکمنستان به هر حال می‌توانست علاوه بر کسب سود، به سمت پیوند استراتژیک با ایران حرکت کند.

گذشته از این ترکمنستان تحت تأثیر کشورهای ثالث است و نگاه استراتژیکی به ایران ندارد. اکنون ایران هم در مبادلات گازی خود باید حساسیت بیشتری نسبت به کشوری (که هرچند وقت یکبار این کار را تکرار می کند) داشته باشد.. همچنین باید در نظر داشت که منابع گازی ایران به حد کافی است و علاوه بر نیازهای داخلی خود قادر به صادرات است. ایران باید مشکلات سیاسی و اقتصادی خود را حل و از حیطه‌ی وابستگی انرژی ترکمنستان خارج شود. در واقع ترکمنستان باید به دنبال جلب توجه ایران برای مبادلات انرژی با ایران باشد و در پی صادرات انرژی خود از طریق ترانزیت ایران باشد نه بر عکس. یعنی این مسئله (که ایران به دنبال واردات گاز از ترکمنستان باشد و در قبال سیاست‌های ترکمنستان اغماض ورزد) یک نقیصه در قبال سیاست ترکمنستان محسوب می‌شود و حتما باید جبران شود.