قرآن کریم ۱۱۴ سوره دارد که نخستین سوره به نام حمد و آخرین سوره نیز ناس نام دارد. در علوم قرآنی این مساله قابل توجه است که چه کسی برای سوره‌ها نام تعیین کرده و ترتیب قرار گرفتن آنها بر چه مبنایی بوده است؟

برخی بر این عقیده‏ اند که نامگذاری سوره ‏ها توقیفی است؛ به این معنا که فقط باید از جانب پیامبر (ص) انجام شده باشد و دیگران مجاز به تعیین نام برای سوره‏‌های قرآن نیستند.

آیت الله «محمدهادی معرفت» می‌گوید: اسامی سوره ‏ها مانند تعداد آیات هر سوره توقیفی است و با صلاح دید شخص ‏پیامبر (ص) نامگذاری شده است.

«سیوطی» در کتاب «الاتقان» می‏ نویسد: در بسیاری از سوره ‏ها که داستان انبیاء یا داستان اقوام مختلف وجود داشته، سوره به نام آنها نام گرفته ‏است، اما در قرآن سوره‏‌ای به نام موسی‏ یا آدم‏ وجود ندارد، با آن که نام موسی و داستان آن حضرت به‏ صورت گسترده در قرآن ذکر شده است تا آن جا که بعضی گفته‏ اند همه قرآن در مورد حضرت موسی است! داستان حضرت آدم نیز در سوره‏‌های متعدد آمده است. همین امر نشان می ‏دهد که نامگذاری توقیفی بوده و گرنه شایسته بود مسلمانان یکی از سوره‏‌های طه، قصص و اعراف را که داستان حضرت موسی در آنها به صورت مفصل آمده، به نام آن حضرت نامگذاری کنند.

برخی نیز نامگذاری سوره‌ها را غیرتوقیفی می‌دانند. به‌طور مثال علامه طباطبایی صاحب تفسیر المیزان معتقد است روش ‏های نامگذاری سوره‏ ها، توقیفی بودن آنها را نفی می ‏کند. بسیاری از این نام ‏ها در عصر پیامبر اکرم (ص) در اثر کثرت استعمال تعیّن پیدا کرده ‏اند و هیچ گونه جنبه توقیف شرعی ندارند.

نظر آیت الله جوادی آملی درباره نامگذاری سوره‌ها

آیت الله عبدالله جوادی آملی، توقیفی بودن اسامی سوره‌های قرآن را نپذیرفته و نام‌های مشهور سوره‌های قرآن را از باب عَلَم بالغَلَبه و کاربرد آنها را در احادیث معصومین از باب همراهی با اصطلاح توده مردم می‌داند.

علم بالغلبه در اصطلاح دانشمندان علم نحو، اسمی را گویند که به سبب کثرت استعمال عَلَم (اسم خاص) باشد؛ مانند مدینه که در اصل مدینة الرسول بوده است.

وی در جلد دوم تفسیر تسنیم می‌نویسد: بعید است سوره‌ای که معارفی والا و حکمت‌های عمیق و احکام فراوان در بردارد، به نام حیوانی نامیده شود و یا سوره انعام که مشتمل بر چهل احتجاج توحیدی است به نام چهارپایان و یا سوره نمل که معارف عمیق و قصص بسیاری از پیامبران (ع) را در بردارد به نام مورچه نام‌گذاری شود.

مروری بر دلایل نامگذاری سوره‌ها

این‏ نام گذاری ‏ها، طبق شیوه عرب با کوچک‌ترین مناسبت انجام می ‏گرفته است. البته عللی ‏که در این نام گذاری ‏ها ذکر می ‏شود، هرگز وجه انحصار ندارد. زیرا در نام گذاری، کم ‏ترین مناسبت کافی است.

مطلب دیگر در تسمیه و نامگذاری سوره‏‌های قرآن جهات مختلفی به شرح زیر مورد نظر بوده است:

۱. نامگذاری به اعتبار موضوعی که سوره از آن بحث می ‏کند. مثل سوره نساء، حج، توحید، انبیاء، احزاب، مؤمنون، منافقون و کافرون.

۲. نامگذاری سوره‏‌ها به نام پیامبران یا اشخاصی که داستان آن‌ها در سوره ‏ها آمده ‏است. مثل سوره‏‌های نوح، هود، ابراهیم، یونس، یوسف، سلیمان، محمد، لقمان، مریم، آل عمران، مؤمن و کهف.

۳. نامگذاری سوره‏‌ها به اعتبار حروف مقطعه‏‌ای که در اول سوره وجود دارد. مثل سوره ‏های ق، ص، یس و طه.

۴. نامگذاری سوره‏‌ها به نام بعضی از حیوانات که در هر مورد ویژگی خاصی مورد نظر بوده است. نظیر سوره‏‌های بقره، نحل، نمل و عنکبوت.

۵. نامگذاری سوره بر اساس مهم‏‌ترین قسمت‏ سوره. مانند سوره ‏های جمعه، فتح، واقعه، حدید و مطففین.

۶. نامگذاری بر اساس اولین نامی که در سوره به آن سوگند خورده شده‏ است. مانند سوره‏‌های الفجر، الشمس، الضحی، التین و العادیات.

به طور کلی می ‏توان گفت معیار عمده در نامگذاری، مهم‏‌ترین موضوعی بوده است که در سوره مطرح شده و یا جالب‏‌ترین چیزی که در سوره محور آیات قرار گرفته است.

«بقره»: استعمال لفظ بقره و سخن گفتن درباره آن فقط در این سوره بوده است؛ گرچه لفظ البقر در سوره انعام، آیات ۱۴۴ و ۱۴۶ و لفظ بقرات در آیات ۴۳ و ۴۶ذسوره یوسف آمده ولی با آن تفصیلی که در سوره بقره درباره آن سخن گفته شده، در آنها مطلبی نیامده است.

«آل عمران»: لفظ «آل عمران» فقط دو بار در این سوره یعنی آیات ۳۳ و ۳۵ آمده است و در جای دیگرِ قرآن نیست.

«نساء»: در ۱۷ آیه از این سوره، احکام نساء به تفصیل آمده است.

«مائده»: واژه مائده فقط در این سوره آیات ۱۱۲ و ۱۱۴ به معنای غذای آسمانی آمده است و در جای دیگر قرآن ذکر نشده است.

«انعام»: در ۶ آیه از این سوره بیش از سایر سوره‌ها درباره چهارپایان سخن گفته شده است.

«اعراف»: فقط در این سوره (آیات ۴۶ و ۴۸) لفظ اعراف دو بار آمده است که به معنای محلی بین بهشت و جهنم است.

«انفال»: فقط در آیه اوا این سوره لفظ انفال دو بار آمده که به معنای غنیمت‌های جنگی و ثروت‌های عمومی است.

«برائت»: درباره برائت از مشرکین گفته شده است و در جای دیگر قرآن بدین صورت مطلبی نیامده است.

«یونس»: تنها سوره‌ای است در قرآن که از حالات حضرت یونس (ع) سخن به میان آمده است.

«هود»: فقط در این سوره درباره حضرت هود (ع) سخن گفته شده است.

«یوسف»: در این سوره ۲۵ بار نام مبارک این پیامبر تکرار شده است.

«رعد»: تنها سوره‌ای (آیه ۱۳) است که از تسبیح رعد سخن گفته شده است.

«ابراهیم»: به تفصیل از دعای حضرت ابراهیم (ع) درباره شهر مکّه و ذریّه طیبه اش، سخن گفته شده است.

«حجر»: تنها سوره‌ای است که در آن از «اصحاب حجر» سخن گفته شده که به معنای سرزمین قوم ثمود است.

«نحل»: تنها سوره‌ای است که از زنبور عسل سخن به میان آمده است.

«اسراء»: تنها سوره‌ای است که در آن از اسراء سخن گفته شده که به معنای حرکت شبانه و اشاره به معراج پیامبر اکرم دارد.

«کهف»: تنها سوره‌ای است که در آن درباره اصحاب کهف مطلبی آمده است.

«مریم»: فقط در آیات ۱۶ تا ۳۵ این سوره سرگذشت حضرت مریم به تفصیل آمده و در سوره آل عمران با عنوان آل عمران به شرح حال او اشاره شده است.

«طه»: با لفظ طا‌ها آغاز شده که از حروف مقطعه است.

«انبیاء»: تنها سوره‌ای است که از پیامبران معروف (نزد عرب) سخن به میان آمده است.

«حجّ»: در این سوره از آیات ۲۵ تا ۳۸ به تفصیل درباره احکام حجّ سخن گفته شده و اِعلام به حجّ شده است.

«مؤمنون»: این سوره با جمله «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ» آغاز شده است.

«نور»: آیه نور در این سوره آمده است.

«فرقان»: در این سوره، قرآن با نام فرقان به معنای جداکننده حق و باطل آمده است.

تعدد نام سوره‌ها

تعدد نام برخی سوره ‏ها بیش ‏تر سوره‏‌ها یک نام دارند. برخی دو یا سه یا بیش‏ تر، که این تعدد در نام به ‏جهات خاصی بوده است، مانند سوره حمد، فاتحة الکتاب، ام الکتاب، .... سیوطی بیش از ۲۰ نام برای این سوره آورده است. هم چنین سوره توبه، برائت، الفاضحه، الحافره که سیوطی حدود ۱۰ نام برای این سوره ذکر می‌کند و هم چنین برخی سوره‌های دیگر.

تقسیم بندی سوره‌ها

دانشمندان علوم قرآنی درباره تقسیم بندی سوره‌ها نظراتی ارائه کرده اند که مهمترین آن‌ها به این شرح است:

۱- هفت سوره طولانی (السبع الطوال) که شامل سوره‌های بقره، آل عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف و انفال و توبه است که برخی دو سوره آخر را یکی دانسته اند.

۲- سوره‌های مئین یعنی سوره‌هایی که تعداد آیات آن‌ها بیش از صد آیه است و شامل سوره‌های یونس، هود، یوسف، نحل، اسراء، کهف، مریم، طه، انبیاء، مؤمنون، شعراء و صافّات.

۳- سور المثانی (سوره‌های با کمتر از ۱۰۰ آیه) که حدودا ۲۰ سوره بعدی هستند.

۴-سوره‌های حوامیم که با حروف مقطعه حم شروع و شامل سوره‌های مؤمن، فصّلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه و احقاف می‌شوند.

۵. ممتحنات: حدود ۲۰ سوره و شامل سوره‌های فتح، حشر، سجده، طلاق، ن و القلم، حجرات، تبارک، تغابن، منافقون، جمعه، صفّ، جنّ، نوح، مجادله، ممتحنه و تحریم هستند.

۵-سور مفصّلات (سوره‌های با آیات اندک) که سوره‌های آخر قرآن را شامل می‌شود.

منبع: ایرنا