بحران خاورمیانه فرصتی برای تعمیق همکاری‌های تهران-مسکو

باشگاه خبرنگاران جوان؛ مهدی سیف تبریزی * - در حالی که تنش‌ها میان ایران و اسرائیل در آخر به یک، نقش محوری روسیه به‌عنوان شریکی استراتژیک برای ایران در معادلات خاورمیانه بیش از پیش برجسته شده است. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، در جریان سفر اخیر خود به ترکمنستان و در سخنرانی‌اش در مؤسسه روابط بین‌الملل عشق‌آباد، با تأکید بر ضرورت کاهش تنش و حفظ ثبات منطقه‌ای، اظهار داشت: «ثبات در خاورمیانه، به‌ویژه با توجه به جایگاه ایران، برای امنیت آسیای مرکزی و مرز‌های جنوبی روسیه حیاتی است.» این سخنان نشان‌دهنده اهمیت استراتژیک ایران برای مسکو، نه‌تنها در خاورمیانه، بلکه در حفظ امنیت منطقه‌ای در حوزه نفوذ سنتی روسیه است. برای ترکمنستان، که بیش از ۱۱۰۰ کیلومتر مرز مشترک با ایران دارد و پایتختش در نزدیکی این مرز واقع شده، تشدید تنش‌ها تهدیدی جدی به شمار می‌رود. لاوروف در این باره هشدار داد: «بی‌ثباتی در منطقه می‌تواند شبکه‌های رادیکال را فعال کرده و توازن شکننده داخلی کشور‌های آسیای مرکزی را برهم زند.» این نگرانی نه‌تنها برای ترکمنستان، بلکه برای دیگر جمهوری‌های سابق شوروی که روابط سیاسی و نظامی نزدیکی با مسکو دارند، از اهمیت بسزایی برخوردار است. در این چارچوب وزیرخارجه روسیه بیان کرد ایران به‌عنوان ستون ثبات منطقه‌ای، نقشی کلیدی در سیاست‌های امنیتی روسیه ایفا می‌کند. 

مشارکت استراتژیک: گامی به سوی آینده 

امضای توافقنامه مشارکت استراتژیک جامع میان ایران و روسیه در ژانویه سال جاری، نقطه عطفی در روابط دوجانبه بود. واسیلی نبنزیا، نماینده روسیه در سازمان ملل، در این باره اظهار داشت: «این توافق بستری برای همکاری‌های عمیق‌تر در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی فراهم می‌کند و نشان‌دهنده اعتماد متقابل میان مسکو و تهران است.» سفر عباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان، به مسکو، تنها چند روز پس از حملات هوایی اسرائیل به تهران، گواهی بر اهمیت این مشارکت بود. عراقچی پس از دیدار با ولادیمیر پوتین و گفت‌و‌گو با لاوروف، در مصاحبه با العربی الجدید تأکید کرد: «گفت‌و‌گو‌های ما با روسیه با تفاهم کامل همراه بود و نشان‌دهنده عمق روابط استراتژیک دو کشور است.» روسیه، همراه با چین و پاکستان، قطعنامه‌ای را در شورای امنیت سازمان ملل پیشنهاد داد که خواستار آتش‌بس فوری و ایجاد مسیری برای حل‌وفصل سیاسی است. نبنزیا در این باره گفت: «هدف ما جلوگیری از تشدید تنش‌ها و ایجاد فضایی برای دیپلماسی است.» این اقدام نشان‌دهنده حمایت مسکو از مواضع ایران است. با این حال، پوتین در مجمع اقتصادی سن‌پترزبورگ با لحنی محتاطانه اظهار داشت: «راه‌حل دیپلماتیک که مورد قبول همه طرف‌ها باشد، تنها مسیر پایدار برای حل بحران است.» این رویکرد، که همزمان روابط با تهران و تل‌آویو را حفظ می‌کند، فرصت‌هایی را برای ایران فراهم می‌آورد تا با بهره‌گیری از ظرفیت‌های دیپلماتیک مسکو، جایگاه خود را در معادلات منطقه‌ای تقویت کند.

فرصتی برای همکاری‌های عمیق‌تر

در ۲۳ خرداد، با شروع حملات هوایی اسرائیل به تهران، مسکو با قاطعیت این حملات را محکوم کرد. پوتین در این باره اظهار داشت: «نقض حاکمیت ایران و اقدامات تجاوزکارانه ایالات متحده، ثبات منطقه را به خطر می‌اندازد.»، اما نکته‌ای که شایسته تأمل است، سخنان پوتین درباره پیشنهاد پیشین روسیه به ایران برای همکاری گسترده‌تر در زمینه سامانه‌های دفاع هوایی بود. وی در این خصوص گفت: «ما آماده همکاری نزدیک‌تر با ایران در حوزه‌های دفاعی هستیم، اما این مشارکت نیازمند اقدام متقابل است.» این اظهارات نشان‌دهنده آمادگی مسکو برای تعمیق همکاری‌های امنیتی با تهران است، اما در همان حال پوتین بر لزوم جدیت بیشتر ایران در پیگیری این فرصت‌ها تأکید دارد. اگر تهران این پیشنهاد را زودتر عملیاتی کرده بود، شاید امروز آمادگی دفاعی بیشتری در برابر تهدیدات داشت. این موضوع، ضرورت بازنگری در رویکرد ایران به همکاری‌های امنیتی و نظامی با روسیه را برجسته می‌کند. برخی مقامات سیاسی و نظامی روس بیا کردند: «ادغام سامانه‌های دفاعی ایران در چارچوب‌های امنیتی منطقه‌ای می‌تواند ثبات را در منطقه تقویت کند.» چنین همکاری‌هایی نه‌تنها امنیت ملی ایران را ارتقا می‌دهد، بلکه جایگاه تهران را به‌عنوان شریکی کلیدی در حفظ ثبات منطقه‌ای مستحکم‌تر می‌کند.

چارچوب حقوقی مشارکت: بستری برای همکاری‌های پایدار

توافق جامع همکاری ۲۰۲۵، همان‌طور که پوتین تأکید کرد، «بر پایه اعتماد سیاسی و هماهنگی استراتژیک بنا شده و نه تعهدات نظامی خودکار.» این توافق، که فاقد الزامات دفاع متقابل مشابه ماده ۵ ناتو است، بر همکاری نظامی-فناوری، دیپلماسی هماهنگ در چارچوب بریکس و سازمان همکاری شانگهای، و منافع مشترک در ثبات منطقه‌ای متمرکز است.

این توافق به ایران و روسیه اجازه می‌دهد تا با احترام به حاکمیت یکدیگر، در برابر اقدامات بی‌ثبات‌کننده متحد شوند. روسیه با محکومیت اقدامات تجاوزکارانه علیه ایران و خودداری از هرگونه حمایت از طرف‌های متخاصم، به تعهدات خود پایبند بوده است. این موضع، فرصتی طلایی برای ایران فراهم می‌کند تا با تقویت همکاری‌های نظامی و امنیتی با مسکو، نه‌تنها از حمایت دیپلماتیک این کشور بهره‌مند شود، بلکه به‌عنوان شریکی برابر در معادلات منطقه‌ای ظاهر شود. با این حال، تهران باید با جدیت بیشتری این فرصت‌ها را پیگیری کند تا از ظرفیت کامل این مشارکت بهره‌مند شود.

دیپلماسی پشت پرده

برخی رسانه‌های روس بیان کردند تغییر ناگهانی لحن دونالد ترامپ پس از سفر عراقچی به مسکو، که خواستار آتش‌بس شد و رویکردی ملایم‌تر در قبال ایران اتخاذ کرد را مورد توجه قرار دادند. لاوروف در این باره اظهار داشت: «روسیه با حفظ کانال‌های باز با همه طرف‌ها، می‌تواند به کاهش تنش‌ها کمک کند.» این تحول، که برخی آن را به میانجی‌گری احتمالی مسکو نسبت داده‌اند. عراقچی نیز در استانبول تأکید کرد: «رایزنی‌های ما با روسیه استراتژیک و هدفمند است.» این هماهنگی نشان‌دهنده پتانسیل بالای همکاری‌های تهران-مسکو برای تأثیرگذاری بر معادلات جهانی است، مشروط بر اینکه دو طرف با عزمی راسخ‌تر به عملیاتی کردن این همکاری‌ها بپردازد.

بهره سخن

ایران، به‌عنوان شریکی کلیدی برای روسیه، نقشی بی‌بدیل در حفظ ثبات خاورمیانه و آسیای مرکزی ایفا می‌کند. لاوروف در این باره اظهار داشت: «ایران ستون امنیت منطقه‌ای است و همکاری با تهران برای ما اولویت دارد.» مسکو با حمایت قاطع از تهران، بستری فراهم کرده تا ایران جایگاه خود را در معادلات منطقه‌ای تقویت کند. با این حال، برای بهره‌برداری کامل از این فرصت، تهران باید با جدیت بیشتری به تقویت همکاری‌های امنیتی و نظامی با روسیه بپردازد. پیشنهاد‌هایی مانند همکاری در سامانه‌های دفاع هوایی، اگر با اقدام به‌موقع ایران همراه شود، می‌تواند نه‌تنها امنیت ملی کشور را تقویت کند، بلکه ایران را به بازیگری تعیین‌کننده در چارچوب‌های امنیتی منطقه‌ای تبدیل کند. در جهانی که دیپلماسی و امنیت در هم تنیده‌اند، اکنون زمان آن است که تهران با گام‌هایی جسورانه، مشارکت استراتژیک با مسکو را به سطحی جدید ارتقا دهد.

*کارشناس مسائل روسیه