مغز ما چگونه بیدار می‌شود؟
باشگاه خبرنگاران جوان - تا‌به‌حال به این موضوع فکر کرده‌اید که مغز چگونه در کسری از ثانیه از حالت خواب عمیق به بیداری می‌رسد؟ بسیاری از ما هنگام بیدار شدن، به‌ویژه وقتی زنگ ساعت به صدا درمی‌آید، احساس می‌کنیم مغزمان ناگهان روشن شده است، اما حقیقت این است که فرایند بیدار شدن مغز تدریجی، هماهنگ و بسیار پیچیده است.
برای درک این موضوع ابتدا باید بدانیم «بیدار بودن» از نظر علمی به چه معناست. رِیچل رو، استاد فیزیولوژی تلفیقی در دانشگاه کلرادو بولدر، توضیح می‌دهد که بیداری حالتی است که در آن مغز در وضعیتی قرار دارد که از آگاهی، حرکت و تفکر پشتیبانی می‌کند. برخلاف خواب که در آن امواج مغزی آهسته و منظم‌اند، در بیداری فعالیت مغز سریع‌تر و انعطاف‌پذیرتر می‌شود تا بتوانیم به محیط اطراف خود واکنش نشان دهیم.
آورلی استفان، پژوهشگر خواب در دانشگاه لوزان سوئیس، می‌گوید مغز در لحظه‌ای خاص ناگهان از حالت خواب به بیداری نمی‌رسد، بلکه این تغییر مرحله‌به‌مرحله رخ می‌دهد. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که بخش‌های زیرقشری مغز (نواحی که زیر قشر مخ قرار دارند) در آغاز بیداری نقش اصلی را بازی می‌کنند. در این میان، «سامانه‌ی فعال‌کننده‌ی شبکه‌ای» یا RAS مانند کلید استارت عمل می‌کند. این بخش با ارسال پیام‌هایی، تالاموس را فعال می‌کند؛ ساختاری که وظیفه‌ی انتقال داده‌های حسی به سایر قسمت‌های مغز را دارد. سپس تالاموس سیگنال‌هایی به قشر مغز، یعنی همان سطح چین‌خورده‌ی بیرونی مغز، می‌فرستد تا فرآیند بیداری کامل شود.
مطالعه‌ای که در سال ۲۰۲۵ منتشر شد، نشان داد مغز هنگام بیدار شدن از خواب، الگوی خاصی از فعالیت را نشان می‌دهد. وقتی شرکت‌کنندگان از خواب «غیر REM» (خواب بدون حرکات سریع چشم) بیدار شدن، ابتدا در مغزشان امواج کند و شبیه به حالت خواب دیده شد و پس از آن امواج سریع‌تری که با بیداری ارتباط دارند ظاهر شد. اما وقتی بیداری از خواب REM (مرحله‌ای که در آن رؤیاهای واضح می‌بینیم) رخ داد، مغز بلافاصله وارد فعالیت سریع شد. به‌طور کلی، صرف‌نظر از اینکه افراد در کدام مرحله از خواب بودند، فعالیت مغز از نواحی جلویی و مرکزی آغاز و سپس به بخش‌های پشتی منتقل می‌شد.
اما چرا گاهی پس از بیدار شدن احساس سنگینی یا گیجی داریم؟ استفان توضیح می‌دهد که مغز پس از بیداری به زمانی برای رسیدن به حداکثر توان ذهنی نیاز دارد. این دوره که اینرسی خواب نام دارد، معمولاً ۱۵ تا ۳۰ دقیقه طول می‌کشد و گاهی حتی ممکن است تا یک ساعت ادامه پیدا کند. هنوز مشخص نیست چرا چنین حالتی رخ می‌دهد، اما زمان بیدار شدن می‌تواند نقش مهمی در آن داشته باشد. به گفته‌ی استفان، بیدار شدن طبیعی (بدون زنگ ساعت) معمولاً باعث می‌شود احساس بهتری داشته باشیم.
وقتی مغز به‌طور طبیعی تصمیم به بیدار شدن می‌گیرد، در واقع سیگنالی را در بهترین زمان ممکن ارسال می‌کند تا ما از خواب برخیزیم. بخش‌های مختلف مغز دائماً داده‌های درونی و بیرونی، مانند سطح نور، دمای بدن و ضربان قلب را بررسی می‌کنند تا زمان مناسب برای پایان خواب را تشخیص دهند. سیستم بیداری بدن یا «سامانه‌ی انگیختگی» در چرخه‌هایی حدوداً ۵۰ ثانیه‌ای فعال می‌شود. در هر چرخه، سطح هوشیاری ما افزایش و سپس کاهش می‌یابد؛ یعنی در بخشی از این دوره خواب عمیق‌تر است و در بخشی دیگر سبک‌تر و شکننده‌تر می‌شود. به گفته‌ی استفان، اگر در همان لحظه‌ای بیدار شویم که خواب در فاز شکننده قرار دارد، احساس بیداری آسان‌تر و طبیعی‌تر خواهد بود.
به همین دلیل او توصیه می‌کند افراد سعی کنند هر روز در ساعت مشخصی بیدار شوند و از زنگ ساعت استفاده نکنند. مغز در آن صورت منتظر بهترین لحظه در چرخه‌ی طبیعی خود می‌ماند و بیداری با احساس بهتری همراه خواهد بود. اما زنگ ساعت ممکن است در بدترین زمان ممکن به صدا درآید و شما را درست در میانه‌ی عمیق‌ترین بخش خواب بیدار کند، که نتیجه‌اش همان سنگینی و خواب‌آلودگی شدید پس از بیداری است.
با این حال، دانشمندان هنوز پاسخ‌های قطعی برای بسیاری از پرسش‌های مربوط به بیدار شدن مغز ندارند. هنوز معلوم نیست چرا گاهی با همان میزان خواب، یک روز سرحال هستیم و روز دیگر احساس خستگی می‌کنیم. پژوهش‌های تازه نشان می‌دهند عواملی مانند رژیم غذایی، مدت خواب و حتی چگونگی انتقال مغز بین خواب و بیداری می‌توانند در این احساس نقش داشته باشند.
استفان در پایان می‌گوید: «اینکه چه چیزی دقیقاً مغز ما را وادار می‌کند تا به‌طور طبیعی بیدار شود، هنوز یکی از پرسش‌های باز در علم است.»
منبع: زومیت
12236375
مهمترین اخبار وبگردی
