نظم خیالی پهلوی زیر تیغ اعتراف درباریان

در این زمینه، «رابرت گراهام» خبرنگار سابق روزنامه فایننشال تایمز، در کتاب «ایران: سراب قدرت» می‌نویسد: «در هجده ماهی که از کنفرانس رامسر گذشت، ایران با رونق مالی بی‌سابقه‌ای روبه‌رو شد. از آن‌جا که درآمد نفت به جیب دولت می‌رفت، این دولت بود که از طریق خرج کردن، وسیله توزیع این ثروت جدید را فراهم می‌آورد. به ‌مجرد آن‌که دولت بودجه خود را افزایش داد و به آزاد کردن سرمایه‌ها پرداخت، تأثیر آن بلافاصله احساس شد و در سال مالی ایرانی که از فروردین ۱۳‌۵۳ تا فروردین ۱۳‌۵۴ ادامه داشت، دولت معادل ۲۲ میلیارد دلار خرج کرد؛ این مقدار فقط کمی کم‌تر از مجموع هزینه سه سال گذشته بود.

تأثیر این نوع مخارج مثل اثر تغییر دنده اتومبیل از یک به چهار، در یک سرازیری بود. راحتی و کنترل فدای سرعت شد، به جای هدف اصلی نرخ رشد ۴/‌۱۱ درصد ـ که برحسب معیارهای هر کشور در حال رشدی هم زیاد بود ـ ایران در جستجوی رشدی به میزان ۹/‌۲۵ درصد برآمد؛ اما این رفاه مالی، کوتاه‌مدت بود.»

اسدالله علم، وزیر دربار پهلوی نیز در خاطراتش می‌نویسد: «دیشب [هوشنگ انصاری] وزیر اقتصاد پیش من بود. شرح عجیبی از عدم هماهنگی دستگاه‌های دولت و برنامه‌های اقتصادی و به‌هم‌ریختگی کارها و خریدهای عجیب و غریب بدون مطالعه می‌گفت؛ مِن‌جمله اینکه همیشه به علت نبودنِ بندر، در حدود ۱‌۵۰۰میلیون دلار کالا در وسط دریا به مدت سه تا چهار ماه معطل است! کرایه کشتی‌ها و زیانِ دیر شدن تخلیه، یک رقم عجیبی تشکیل می‌دهد. چون دوست من است، به او گفتم مگر شما وزیر کُرات دیگر هستید که اقدامی نمی‌کنید و یا لااقل موضوع را به عرض شاهنشاه نمی‌رسانید؟ می‌گفت، نخست‌وزیر[هویدا] نمی‌گذارد؛ چون می‌ترسد شاهنشاه نسبت به او متغیر شوند. دائماً مشغول ماست‌مالی هستیم.»

همچنین «یرواند آبراهامیان» مورخ ایرانی-آمریکایی خاورمیانه و استاد تاریخ در کالج باروخ و مرکز تحصیلات تکمیلی دانشگاه نیویورک، در کتاب «ایران بین دو انقلاب» می‌نویسد: «شکستِ برنامهٔ صنعتی کردن و رشد مداوم در تسلیحات نظامی که باعث کمبود نیروی کار شد، دستمزدها را در بخش کشاورزی افزایش داد، نیروی کار را از بخش کشاورزی گرفت و به این ترتیب مسألهٔ کشاورزی را وخیم‌تر کرد و مهم‌تر از همه تورم‌زایی اقتصاد آن‌گاه که درآمدهای میلیونی نفت در پروژه‌های جاه‌طلبانهٔ توسعه‌ای صرف شد؛ در سال ۱۳‌۵‌۳ و ۱۳‌۵۴، حکومت سرمایه گذاری‌های توسعه را سه‌برابر کرد و موجودی نقدینگی را تا ۶۰درصد افزایش داد. وقتی اقتصاددانان خطرات اقتصاد تورم‌زا را تذکر دادند، شاه گفت دولت‌مردان هرگز نباید به سخن اقتصاددانان گوش فرا دهند.»