قتل الهه و دستورالعمل‌های رسانه‌ای که رعایت نمی‌شود!

باشگاه خبرنگاران جوان؛ ارینب سیفی- یکشنبه ۴ خرداد ۱۴۰۴ خبر گم شدن دختری ۲۴ ساله به نام الهه حسین‌نژاد با سرعت در فضای مجازی پخش می‌شود. حساب‌های مختلف کاربری در صفحات شبکه‌های اجتماعی خود با انتشار تصاویری از این دختر جوان برای یافتن کوچکترین اخباری از این دختر از مخاطبان خود درخواست کمک کردند.

اما تنها ۱۲ روز بعد از انتشار خبر گم شدن الهه، خبری هولناک جامعه مجازی را در وحشت فرو می‌برد. جسد الهه‌ی ۲۴ ساله در بیابان‌های اطراف تهران پیدا می‌شود و این تازه شروع ماجراست.

بازار داغ شایعات و گمانه‌زنی‌ها

همانند دیگر حوادث پیش آمده در سال‌های بعد از ظهور شبکه‌های اجتماعی، این بار نیز بازار شایعات در رابطه با این حادثه، در این پلتفرم‌ها داغ بود.

برخی از کاربران که در پروژه‌های افغان‌ستیزی فعال بوده و در جریانات مختلف به دنبال ردی از مسببین حادثه و ارتباط دادن آن به افغانی‌ها بودند، تا پیش از فاش شدن هویت قاتل، با قاطعیت قاتل را افغانی معرفی می کردند.

بعد از مشخص شدن هویت ایرانی قاتل، برخی از گروه‌ها مساله قتل را موضوعی امنیتی نشان داده و ادعا کردند الهه حسین‌نژاد به دلیل انجام فعالیت‌های سیاسی توسط نیرو‌های امنیتی ربوده شده و در نهایت به قتل رسیده است. شایعه‌ای نخ‌نما که تا پیش از این بار‌ها توسط گروه‌های معاند مطرح شده و افکار عمومی را گمراه کرده بود.

شایعه تعرض به مرحوم حسین‌نژاد پیش از قتل، آشنایی و ارتباط قاتل و مقتول با یکدیگر و ... از دیگر شایعاتی بود که از ساعات اولیه انتشار خبر قتل این دختر جوان توسط برخی کاربران در شبکه‌های اجتماعی مطرح شد.

انتشار ویدئو‌های بدون سانسور از لحظه پیدا شدن جسد مقتول و لحظه دستگیری قاتل و ویدئویی از بازجویی قاتل از دیگر موضوعاتی بود که افکار عمومی را درگیر کرد.

صفحات جعلی ساخته شده به نام قاتل و درز اطلاعات شخصی او، صفحات جعلی ساخته شده به نام خانواده مقتول و درخواست تامین دیه برای اجرای حکم قصاص توسط عده‌ای سودجو در این صفحات مجازی نیز از حواشی رسانه‌ای این قتل بود.

اما در این میان بار دیگر جای خالی موضوعی برای آرام کردن جو روانی جامعه در بحبوحه حوادث و بحران‌ها احساس شد. جای خالی «دستورالعمل‌های رسانه‌ای» در حوادث!

دستورالعمل‌های رسانه‌ای در دنیا

بسیاری از کشور‌های دنیا دستورالعمل‌ها و پروتکل‌های رسانه‌ای مشخصی در هنگام حوادث و بحران‌ها دارند. این دستورالعمل‌ها به منظور مدیریت صحیح اطلاع‌رسانی، حفظ آرامش عمومی، جلوگیری از انتشار اطلاعات نادرست و کمک به عملیات امدادی تدوین شده‌اند.

این دستورالعمل‌ها به منظور «جلوگیری از انتشار شایعات و اخبار نادرست»، «حفظ امنیت و آرامش عمومی»، «هماهنگی میان سازمان‌های مسئول و رسانه‌ها»، «اطلاع‌رسانی به موقع و صحیح به مردم» و «حمایت از جان افراد درگیر در حادثه» تدوین شده‌اند.

اما نکات مهمی نیز در اجرای این دستورالعمل‌ها در مواقع بحرانی و حوادث وجود دارد:

هماهنگی میان نهاد‌های دولتی و رسانه‌ها

دستورالعمل‌ها معمولاً توسط سازمان‌های مسئول بحران (مثل وزارت کشور، مدیریت بحران، وزارت بهداشت، پلیس، سازمان‌های امدادی) به همراه نهاد‌های رسانه‌ای طراحی می‌شوند و شامل تعیین سخنگو‌های رسمی، مراکز اطلاع‌رسانی، و کانال‌های ارتباطی رسمی می‌شوند.

قواعد انتشار اطلاعات

•    اطلاعات باید دقیق و تایید شده باشند: انتشار شایعات و اطلاعات نادرست ممنوع است.

•    زمانبندی انتشار اخبار: اطلاعات در فواصل زمانی مشخص به روز رسانی می‌شود.

•    محدودیت در انتشار اطلاعات حساس: موقعیت دقیق تیم‌های امدادی یا اطلاعات امنیتی نباید منتشر شود تا عملیات اختلال پیدا نکند.

آموزش خبرنگاران و رسانه‌ها

رسانه‌ها و خبرنگاران موظف به آموزش دیده‌اند تا در موقع بحران نحوه پوشش خبری درست و مسئولانه را بدانند.

توجه به مسائل اخلاقی و حقوقی

رعایت حریم خصوصی افراد درگیر حادثه، اجتناب از نمایش تصاویر آسیب‌دیدگان بدون رضایت و عدم تحریک احساسات عمومی جزو اصول مهم است.

نمونه دستورالعمل‌های رسانه‌ای در کشور‌های دنیا

حوادث ناگهانی مثل زلزله، سیل، آتش‌سوزی، حوادث تروریستی یا بحران‌های بهداشتی، شرایطی بسیار حساس ایجاد می‌کنند که اطلاع‌رسانی صحیح و به‌موقع نقش حیاتی دارد. از یک طرف، رسانه‌ها مسئول انتقال سریع اطلاعات به مردم هستند و از طرف دیگر، انتشار اطلاعات نادرست یا غیرمسئولانه می‌تواند باعث ایجاد وحشت، شایعه، اختلال در عملیات امداد و حتی تلفات بیشتر شود.

بنابراین، کشور‌ها برای مدیریت این وضعیت‌ها دستورالعمل‌های مشخصی برای رسانه‌ها تدوین می‌کنند تا هم عملیات امدادی بهتر مدیریت شود و هم مردم در شرایط بحران، اطلاعات صحیح و قابل اعتماد دریافت کنند.

ایالات متحده آمریکا

سازمان مدیریت اضطراری فدرال (FEMA) دستورالعمل‌های جامع برای اطلاع‌رسانی در بحران دارد. سخنگو‌های رسمی مشخص می‌شوند و رسانه‌ها موظف به انتشار اطلاعات تاییده شده‌اند. همچنین از سیستم هشدار عمومی (Emergency Alert System) برای اطلاع‌رسانی فوری به مردم استفاده می‌شود. 

انگلستان

دفتر Emergency Services Media Office چهارچوبی برای همکاری رسانه‌ها با پلیس، آتش‌نشانی و خدمات امدادی دارد. همچنین دستورالعمل‌های «راهنمایی برای رسانه‌ها در بحران‌ها» که شامل نکات اخلاقی، فنی و امنیتی است نیز در این کشور وجود دارد. 

ژاپن

به علت وقوع مکرر زلزله و سونامی، دولت ژاپن و نهاد‌های محلی پروتکل‌های مشخص و دقیق اطلاع‌رسانی دارند. در این دستورالعمل بر اطلاع‌رسانی سریع و هماهنگ از طریق رسانه‌های رسمی، اپلیکیشن‌های موبایل و سیستم‌های هشدار فوری تاکید شده است.

دستورالعمل رسانه‌ای در ایران

دستورالعمل‌های رسانه‌ای در ایران هنگام وقوع بحران‌ها یا حوادث، به منظور مدیریت اطلاع‌رسانی، جلوگیری از شایعات و ایجاد آرامش عمومی طراحی شده‌اند. این دستورالعمل‌ها توسط نهاد‌های دولتی، امنیتی و رسانه‌ای کشور تهیه شده و معمولاً در قالب آیین‌نامه‌ها، بخش‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های داخلی به رسانه‌ها ابلاغ می‌شوند.

دستورالعمل اطلاع‌رسانی و ارتباطات رسانه‌‏ای در ایران در آبان ۱۳۹۷ توسط آیت‌الله لاریجانی؛ رئیس قوه قضاییه وقت ابلاغ شد. در بخش‌های مختلف این دستورالعمل بر هماهنگی نهاد‌های مرتبط برای اطلاع‌رسانی در حوادث و بحران‌ها تاکید شده است.

در این دستورالعمل رسانه‌ها فقط مجاز به استناد به منابع رسمی مانند ستاد بحران، سخنگوی دولت یا نهاد قضایی هستند. خبرگزاری‌ها نیز باید از بازنشر شایعات یا مطالب منتشر شده در فضای مجازی بدون تایید رسمی خودداری کنند. موقعیت نیرو‌های امدادی، اطلاعات امنیتی یا تعداد قربانیان در موارد خاص باید با هماهنگی منتشر شود. استفاده از تصاویر دلخراش، تحریک آمیز یا نقض کننده حریم خصوصی افراد ممنوع است.

همچنین رسانه‌ها موظفند در فواصل مشخص گزارش وضعیت را ارائه دهند و از پخش گاه و بی‌گاه و بی‌منبع اخبار پرهیز کنند. روابط عمومی سازمان‌ها موظند اطلاعات را به صورت هماهنگ و یکصدا منتتشر کنند تا تناقضی در اخبار نباشد.

چالش‌ها بر سر راه اجرای دستورالعمل‌های رسانه‌ای

اجرای دستورالعمل‌های رسانه‌ای در زمان بحران‌ها با وجود اهمیت بالا، با چالش‌ها و موانع متعددی در کشور‌های مختلف مواجه است. این چالش‌ها ممکن است ناشی از عوامل فنی، سیاسی، فرهنگی یا ساختاری باشند.

سرعت بالای شبکه‌های اجتماعی و انتشار اطلاعات غیررسمی

با گسترش رسانه‌های اجتماعی، اخبار به سرعت و بدون کنترل منتشر می‌شوند، در حالی که دستورالعمل‌های رسمی نیاز به بررسی، تایید و هماهنگی دارند. انتشار شایعات، اطلاعات نادرست و ناقص، اختلال در اجرای عملیات امدادی و کاهش اعتماد عمومی به رسانه‌های رسمی کشور از پیامد‌های انتشار اخبار در شبکه‌های اجتماعی است. برای مثال در زلزله ترکیه در سال ۲۰۲۳، اطلاعات نادرست منتشر شده در شبکه‌های اجتماعی درباره مکان‌های آسیب دیده باعث سردرگمی مردم و گروه‌های امدادی شد.

رقابت رسانه‌ها برای «اولین بودن»

بسیاری از رسانه‌ها به دنبال آن هستند که خبر را پیش از دیگران منتشر کنند حتی اگر صحت کامل آن تایید نشده باشد. کاهش کیفیت اطلاع‌رسانی از پیامد‌های این موضوع است.

کمبود آموزش و تخصص خبرنگاران در مدیریت بحران

خبرنگارانی که آموزش ندیده‌اند ممکن است در زمان بحران رفتار‌های اشتباهی مانند پخش تصاویر دلخراش، پرسیدن سوالات تحریک‌آمیز یا انتشار اطلاعات طبقه‌بندی شده داشته باشند. آسیب روحی به قربانیان، افزایش اضطراب عمومی و تضاد با اصول اخلاق رسانه‌ای از پیامد‌های این مورد است.

امیدواریم الهه آخرین قربانی باشد.

الهه حسین‌نژاد، از دنیا رفت و جامعه را در یک سوگ تکان‌دهنده فرو برد. اطلاعاتی که از جزییات زندگی او منتشر شد، ماجرای او را دلخراش‌تر کرد. بیش از همه سوءاستفاده از نام او و جنجال‌های سیاسی و دعوا‌های اجتماعی بر سر پیکر او بر مظلومیت او افزود. کاش به جای آنکه جامعه را گروگان بگیریم و مرتبا روح یکدیگر را خراش بدهیم؛ کاری کنیم خانواده و دوستان و اطرافیان او غم فقدان او را با تسکین‌های ایجابی تحمل کنند، نه اینکه مرتبا آنها را از این اکانت و صفحه به آن استوری و توییت بکشانیم. التهاب‌سازی جامعه به نفع هیچکس نیست. حق سوگواری جامعه را با مضطرسازی جامعه اشتباه نگیریم و در رساندن اطلاعات و جزییات از یک نظام‌نامه علمی که ظرفیت ذهنی و تاب آوری جامعه را در نظر می‌گیرد، پیروی کنیم.