به گزارش خبرنگار مهر، نشست «دین، فرهنگ و فناوری» در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد. در این نشست مریم صانع پور، قاسم پورحسن، بیژن عبدالکریمی و امیر صادقی به سخنرانی پرداختند.
در ابتدای نشست مریم صانع پور با موضوع فضای مجازی، اخلاق و دین به سخنرانی پرداخت و گفت: به فضای مجازی دو نگاه می توان داشت؛ یک نگاه نگاهی است که انسان را در مقابل ابزار بررسی می کند، مانند ماده و معنا، من و دیگری و ... . نگاه مدرن و همچنین نگاه سنتی خودمان این گونه است. اما نگاه دیگر نگاه توحیدی است. در این نگاه تمام مسایل آیه تلقی می شود. همان طور که نور از طرف خدا نازل شده است آهن نیز از جانب خدا نازل شده. در این نگاه همه چیز با هم در آشتی هستند چون همه چیز از یک مبدأ هستند که صاحب اسماء حسنی است. تکنولوژی نیز در آشتی با انسان است و نه تضاد و تقابل. در این تلقی حس مقدس می شود چون حس صاحب معنا است و از طرف خداوند اعطا شده است.
رئیس پژوهشکده حکمت معاصر در ادامه افزود: ابزارها در واقع ادامه و در طول انسان هستند نه این که با انسان ضدیت داشته باشند. می خواهم به امکاناتی که فضای مجازی در اختیار انسان قرار داده بپردازم. انسان موجودی است که تجربیات مختلف تاریخی دارد. تمام اندیشه ها و تمدن ها در یک نگاه کلی قابل جایگیری هستند که همان نگاه توحیدی و فرا تاریخی و فرا مکانی است. یکی از تجربیات بشر این است که دنیای فیزیکی و مادی را به دنیای ویرچوال (البته ویرچوال به معنای معنایی) تبدیل کرده است. در این نگاه دنیای فناپذیر مادی به دنیای فنا ناپذیر معنایی تبدیل شده است. امروز با یک عدالت توزیعی اطلاعات و ارتباطات مواجه هستیم.
وی در ادامه عنوان کرد: در فضای مجازی نمادهای مشترکی داریم که تفاوت زبانی انسان ها را برطرف کرده است. ارتباطات در فضای مجازی برای همیشه باقی می ماند و گذرا نیست. تجربیات اخلاقی تاریخی سازی می شود. دقت و نکته سنجی بالا می رود و مسایل نوظهوری در فضای مجازی پدید می آید که اهم آن ها مسایل اخلاقی است. در ارتباطاتی که بسیار فراگیر می شود اخلاق موضوعیت پیدا می کند. تا قبل از شکل گیری فضای مجازی تک صدایی مدرنیته غرب را شاهد بودیم. اما امروز همه صداها شنیده می شود. رابطه امروز رابطه تعاملی است و نه سلسله مراتبی.
صانع پور سپس گفت: تقابل من و دیگری در فضای مجازی مخدوش می شود و یک هویت واحد جمعی با یک تاریخ واحد و یک جغرافیای واحد برای بشر شکل می گیرد. نفس فردی به نفس جهانی ارتقاء پیدا می کند. دموکراسی سیاسی در این فضا به دموکراسی رسانه ای تبدیل می شود. در نتیجه مردم یک بازجویی رسانه ای از مستبدان ملی و جهانی انجام می دهند. در این شرایط یک آرمان مشترک شکل می گیرد که همان عدالت طلبی است. در فضای مجاز رابطه برد-باخت میان حاکم و محکوم به رابطه برد-برد تبدیل می شود.
وی افزود: در بحث الزامات اخلاقی فضای مجازی با اخلاق های متنوع و متکثر مواجه هستیم. اما مشترکات اخلاقی نیز دیده می شود. در فضای مجازی برای حفظ اخلاق نباید گفت من مسلمان هستم و دین من دین اخلاق است پس ای جهانیان با هر دین و آئینی که هستید بیایید این مبنای من را برای اخلاق بپذیرید. این ممکن نیست چون همان رابطه من و دیگری است. در فضای مجازی باید به رابطه تعاملی و هم افزایی اندیشید. یک عده از فیلسوفان اخلاق آمده اند و با روش استقرایی نظریه های اخلاقی ۱۳ کشور از ۴ قاره جهان را مورد بررسی قرار داده اند. چند اصل مشترک اخلاقی را اخذ کرده اند که عبارت اند از تقدس حیات انسانی، صداقت، جمع گرایی، عدالت و صلح طلبی. معتقدند این ۵ اصل مورد وفاق همه جامعه جهانی است.
مریم صانع پور سپس گفت: ما نمی توانیم مبانی فکری خود را به دنیا تحمیل کنیم اما می توانیم با کلید واژه «ناس» انسانیت مشترک را در قرآن جستجو کنیم و ارزش های اخلاقی که نه بار فرهنگی دارد و نه نژادی را اخذ کنیم. آموزه های فرا دینی و فرا فرهنگی اسلام می تواند یک اخلاق حداقلی را شکل دهد که مبتنی بر مشترکات انسانی باشد. برای تنظیم این اخلاق مشترک می توان ۳ مرحله را در نظر گرفت. در مرحله اول مجموعه سازی از مؤلفه های انسان شناسانه صورت می گیرد که بر اشتراکات فطری و تقدس ذاتی انسان متکی هستند. مانند به رسمیت شناختن همه انسان ها، برابری و برادری میان همه انسان ها، اعتدال گرایی و حق جویی ذاتی انسان ها، ضرورت آزادی انتخاب و استقلال رأی، استدلال طلبی عقل گرایانه و ... .
وی افزود: در مرحله دوم سعی کردم به زمینه های زیست مشترک اخلاق انسانی بپردازم که عبارت اند از: رحمت و رأفت عمومی، فراگیری وحدت و امنیت و صلح، عدالت و تکریم انسانیت. در مرحله سوم نیز اصولی اخذ شد مانند صداقت در پندار، گفتار و کردار، احسان به یکدیگر، احترام به حق مالکیت یکدیگر، مودت افزایی میان افراد بشر، توصیه یکدیگر به فضایل و نهی از رضایل، مدارا در مقابل خطاکاران و بخشش آن ها، امانت داری و قضاوت عادلانه، وفاداری به پیمان و پیمانه و ... . این ها در فضای مجازی به شدت با هم در ارتباط هستند. همچنین در فضای مجازی ناشایسته هایی وجود دارد که باید از آن ها احتراز کرد مانند تکبر، فخر فروشی، پرخاشگری، مرید پروری، تعصب و جزمیت، تجاوز به حریم خصوصی و افشای اسرار اشخاص.
در ادامه بیژن عبدالکریمی با موضوع تکنولوژی و رویدادگی به سخنرانی پرداخت. وی گفت: در یک تقسیم بندی بسیار کلی به دو گونه می توان از حقیقت یاد کرد. یکی فهم متافیزیکی از حقیقت و دیگری غیر متافیزیکی و به صورت رویدادگی. در حالت دوم پارادایم تفکر دگرگون می شود و شیوه مواجهه ما با جهان متفاوت می شود. به نظر می رسد در تکنولوژی جدید چیزی وجود دارد که در ابزارسازی های گذشته بشر وجود نداشته است. عالمیت این ابزار هاست که اهمیت دارد. بحث اصلی بر سر نسبت عالمیت دینی و عالمیت تاریخی تکنولوژیک دوره جدید است. تفکر بشر همواره بر یک روال ثابت نبوده است بلکه ادوار مختلف داشته است.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد در ادامه عنوان کرد: تکنولوژی شیطانی است یا رحمانی؟ با مفاهیم ارزشی نمی توانیم با تکنولوژی مواجه شویم. تکنولوژی فراسوی خوب و بد ماست و فراسوی ارزش گذاری های اخلاقی ماست. تکنولوژی یک پدیدار است. با اندیشیدن به تکنولوژی وصفی جدید از جهان خودش را برای ما آشکار می کند. آن وصف این است که وجود پدیدارها تعریف ناپذیر و سیطره ناپذیر اند. وقتی بر هستی پدیدارها می اندیشیم غنایی سرشار خودش را نشان می دهد. ما در واقع پدیدارها را تقلیل می دهیم تا بتوانیم آن ها را بشناسیم. پدیدار تکنولوژی شاید بتواند ما را با یک رویدادگی مواجه کند. ما تکنولوژی را برنگزیده ایم بلکه این تکنولوژی است که ما را برگزیده است.
وی در ادامه افزود: سوال نسبت عقل یونانی با دین در گذشته مطرح بود. سپس نسبت سنت و مدرنیته سوال اصلی بود. امروز نسبت میان دین و تکنولوژی سوال اصلی است. حقیقت متافیزیکی به معنای مطابقت گزاره با امر واقع است. اگر ما تغییر پارادایم از درک متافیزیکی حقیقت به درک حقیقت به مثابه رویدادگی را صورت ندهیم نمی توانیم مسایل خود را بفهمیم. در نگاه هایدگر حقیقت و تاریخ به منزله رویدادگی حقیقتی چیره ناپذیر فهم می شود. هایدگر با نگاه مونیستیِ فارابی و پرولاریستیِ ابن رشد به حقیقت مخالف است.
عبدالکریمی در انتها گفت: به قول استالین بدا به حال حقیقت هایی که از ایدئولوژی ما تبعیت نمی کند. همه حرف من این است که حقیقت با ایدئولوژی ما تغییر نمی کند بلکه در جای خود موجود است. ما باید حقیقت را ببینیم و به آن خیره شویم نه آن که حقیقت را تولید کنیم. سوژه یا من نباید در محور تفکر باشد. این تغییر نگاه و پارادایم نتایج عظیمی در مواجهه با مسایل جهان برای ما خواهد داشت.
در ادامه نشست قاسم پورحسن با موضوع نسبت دین و تکنولوژی، تبیین نظریه کارکردگرایانه به ایراد سخنرانی پرداخت. وی گفت: ۳ رویکرد نسبت به تکنولوژی داریم. رویکرد کارکردگرایانه، روشمدارانه و دیگری رویکرد ارزش داورانه و غایت گرایانه. در جامعه ما رویکرد دوم و سوم مورد بحث و مناقشه است اما به طور کلی از رویکرد اول غفلت کرده ایم. در صحبت هایم به رویکرد اول خواهم پرداخت. باید با نسبت آزاد به تکنولوژی درباره آن صحبت کنیم یعنی از بیرون به آن نگاه کنیم و نه از درون. تصور کرده ایم که تکنولوژی همان علم غربی است. گاهی می گوییم نتیجه علم غربی است. در صورتی که هیچ کدام نیست.
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی سپس افزود: ۳ معنا از تکنولوژی می توانیم به مثابه ذات و نه به مثابه چیزی ذیل علم بیان کنیم. یکی نگاه ماشینی به تکنولوژی است که نگاه سخت افزاری است. دوم دانش استفاده از ماشین که نگاه نرم افزاری است و سوم دلایل استفاده از تکنولوژی است که به مثابه مغز افزار است. نگاه کارکردگرایانه نگاه فلسفی و واقع بینانه است و نسبت آزاد با تکنولوژی برقرار می کند. نگاه کارکردگرایانه می گوید تکنولوژی یک واقعیت است و در زندگی شما وجود دارد. نمی توانید آن را نفی کنید. در این نگاه دین حداقلی است. با حداکثری دیدن دین نمی توانیم تکنولوژی را بفهمیم. چون ارزش داورانه و ایدئولوژیک نگاه خواهیم کرد. به همین دلیل است که دنیای اسلام نمی تواند درست غرب را بفهمد.
وی در ادامه افزود: در نگاه کارکردگرایانه بشر باید تکنولوژی را بپذیرد به دلیل نفع داشتن. ما نمی توانیم از تکنولوژی بیرون برویم در نتیجه اضطرار عملی و نظری داریم. دین متولی و عهده دار تکنولوژی نیست. چون دین در غرب مزاحم تکنولوژی بوده است در نتیجه این سوال امروز برای ما مطرح است. تکنولوژی از تراکم تکاملی عقل بشر به وجود آمده است. اما در دیدگاه دوم تکنولوژی تنها روش است و خنثی است. در صورتی که تکنولوژی امر انسانی است و از آن جدا نیست. دیدگاه سوم که ارزش داورانه است و دیدگاهی محکوم به شکست است به دنبال بازسازی تکنولوژی از ابتدا بر اساس ارزش هاست. این مسأله غیر ممکن است اما می توان به تدریج قاهریت تکنولوژی را کم کرد و قاهریت انسان را شکل داد.
لازم به ذکر است که این نشست، پیش نشستی برای همایش بین المللی با همین عنوان بود که قرار است اردیبهشت ماه سال آینده در تهران و قم برگزار گردد.
گزارش از محمد بحرینی
