رئیس اقلیم کردستان، رئیس جمهور عراق می‌شود؟

باشگاه خبرنگاران جوان؛ مینا عظیمی - در دنیای شلوغ سیاست عراق، پر از نام‌های گذرا و ائتلاف‌های کوتاه‌مدت، نام نیچیروان بارزانی همچنان آرام به شمار می‌رود. این مرد که در بغداد بیشتر به عنوان «میانجی کُرد» و رئیس اقلیم کردستان شناخته می‌شود، در هفته‌های اخیر در زمینه‌ای کاملا متفاوت مطرح شده است: نه به عنوان واسطه میان اربیل و بغداد، بلکه به عنوان گزینه‌ای بالقوه برای ریاست جمهوری عراق.

این تغییر در نحوه مطرح شدن نام او صرفا کنجکاوی سیاسی گذرا نیست، بلکه نشان‌دهنده بحثی عمیق‌تر درباره این است که آیا نظامی که پس از ۲۰۰۳ در عراق شکل گرفت، هنوز قادر به تولید همان چهره‌ها و قواعد است یا اینکه لحظه بازنگری درباره اینکه چه کسی در قصر السلام بنشیند، نزدیک‌تر از آن چیزی است که داده‌های رسمی نشان می‌دهند.

از سال ۲۰۰۳، عراقی‌ها به یک فرمول ثابت برای تقسیم ریاست‌ها عادت کرده بودند که بر اساس تعادل‌های قومی و مذهبی بود و نه صرفا صندوق‌های رأی. عرف مرسوم در میان کُرد‌ها این بود که رئیس جمهوری در بغداد از آن اتحادیه میهنی کردستان باشد و در مقابل، حزب دموکرات کردستان بر ریاست اقلیم و وزن اجرایی خود در اربیل تسلط داشته باشد. هرگونه شکستن این ترتیب تنها به تغییر نام‌ها محدود نمی‌شود، بلکه به بازتوزیع وزن‌های تاریخی بین سلیمانیه و اربیل و میان شرکای بغداد نیز منجر می‌شود، در زمانی که توازن‌های قدیمی کمتر از دو دهه پیش مستحکم هستند.

در همین حال، صدا‌هایی از خارج اقلیم، از جنوب عراق و مرکز شیعیان و برخی شهر‌های سنی، به طور علنی از نیچیروان بارزانی به عنوان گزینه‌ای برای ریاست جمهوری صحبت می‌کنند.

سیاسیون، شبکه روابط او را فرصتی برای کاهش تنش با همسایگان و دادن بُعدی جدید به این مقام «تشریفاتی» می‌دانند و فعالان نیز او را تجسم نمونه‌ای از مدیریت متفاوت نسبت به بغداد می‌بینند. در مقابل، اتحادیه میهنی کردستان بر آنچه حق تاریخی خود می‌داند اصرار دارد و هر اشاره‌ای به امکان تغییر مسیر این منصب به حزب رقیب را زیر نظر دارد.

احسان الشمری، رئیس مرکز تفکر سیاسی عراق، معتقد است که هر تغییر آینده به احتمال زیاد معادله تقسیم پست‌ها میان اقوام را تحت تاثیر قرار نمی‌دهد، بلکه بیشتر به داخل خانه کرد‌ها بازمی‌گردد؛ یعنی انتقال ریاست جمهوری از اتحادیه میهنی به حزب دموکرات.

در این چارچوب، به گفته الشمری، شانس نیچیروان بارزانی بیشتر است، زیرا او نماینده حزب قدرتمندتر در اقلیم کردستان است و شخصیتی است که مقبولیت ملی فراگیر دارد. او به مدیریت توازن‌ها و حل بحران‌ها میان بغداد و اربیل مشهور است و در حل مشکلات روابط خارجی عراق نقش داشته است؛ ویژگی‌هایی که او را به گزینه‌ای توانمند برای جذب طیف گسترده‌ای از نیرو‌های سیاسی تبدیل می‌کند.

اما این سناریو یک آزمون سیاسی واقعی برای قواعد پس از ۲۰۰۳ نیز هست. آیا توازن قدرت در بغداد، اربیل و سلیمانیه اجازه می‌دهد که «ابو ادریس» از داوری در اختلافات اقلیم به رئیس جمهوری تبدیل شود، یا اینکه بحث درباره او تنها بخشی از بازی فشار‌های متقابل باقی خواهد ماند؟

در یکی از شب‌های پاییزی سیاسی بغداد، این سوال از تحلیل‌ها فراتر رفت و به زبان یک بازیگر واقعی درآمد. در مصاحبه تلویزیونی، اسعد العیدانی، استاندار بصره، اعلام کرد که اگر نخست‌وزیر شود، برنامه دارد نیچیروان بارزانی را رئیس جمهوری و محمد الحلبوسی را رئیس پارلمان کند و تاکید کرد که این خواست شخصی او است که علنا اعلام می‌کند.

در کشوری که عادت دارد مناصب عالی پشت در‌های بسته و میان رهبران احزاب تعیین شود، این پیشنهاد از یک سیاستمدار شیعی جنوبی که بصره را یکی از ستون‌های تصمیم‌گیری می‌داند، جلب توجه کرد.

این سناریو هنوز در مرحله محاسبات مذاکراتی است، اما همین بحث علنی باعث شده پرونده انتقال نیچیروان بارزانی از ریاست اقلیم به ریاست جمهوری در بغداد دوباره باز شود و پرسش‌هایی درباره بازتعریف قواعد بازی در عراق مطرح گردد.

پس از ۲۰۰۳

پس از سقوط دیکتاتوری صدام، یک معادله نانوشته برای تقسیم قدرت ایجاد شد: نخست‌وزیر از شیعیان، رئیس پارلمان از سنی‌ها و رئیس جمهوری از کردها.

در داخل خانه کردها، یک عرف موازی بین دو حزب بزرگ شکل گرفت: ریاست در بغداد برای اتحادیه میهنی و ریاست اقلیم و سهم عمده دولت برای حزب دموکرات کردستان. از زمان تصویب قانون اساسی ۲۰۰۵، تمام روسای جمهوری عراق از اتحادیه میهنی بودند: جلال طالبانی، فواد معصوم، برهم صالح و عبد اللطیف رشید.

این ترتیب هزینه‌هایی داشت، اما برای احزاب کرد صندلی ثابت در میز قدرت بغداد فراهم کرد و برای مذاکره درباره نفت، بودجه و فدرالیسم حاشیه مانور ایجاد کرد اما امروز، با افزایش نفوذ حزب دموکرات در اقلیم و پیشروی در انتخابات پارلمانی، این معادله وارد آزمونی تازه شده است.

از بارزان تا قصر السلام

نیچیروان ادریس بارزانی (متولد ۱۹۶۶ در بارزان) بیش از یک ربع قرن تجربه سیاسی اجرایی دارد: معاون رئیس دولت اقلیم کردستان در دهه ۹۰، رئیس کابینه بین ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۹، سپس ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۹ و بالاخره در ژوئن ۲۰۱۹ با انتخاب پارلمان کردستان، رئیس اقلیم شد.

او به عنوان سیاستمداری آرام شناخته می‌شود که ترجیح می‌دهد مذاکره کند تا تنش ایجاد کند و روابط پیچیده‌ای با بغداد، آنکارا، تهران و واشنگتن در دوره داعش و همه‌پرسی استقلال ۲۰۱۷ مدیریت کرده است.

برای بسیاری از کردها، برخی دوره‌های حکومت او به «دهه طلایی» شبیه است؛ دوره‌ای که گفته می‌شود با رشد عمرانی و اقتصادی و ارائه تصویری از ثبات نسبی در مقایسه با طوفان‌های بغداد همراه بوده است.

چه چیزی نیچیروان را به قصر السلام می‌برد؟

اگر این فرضیه به واقعیت تبدیل شود، رئیس اقلیم کردستان در بغداد یک پست غالبا تشریفاتی می‌گیرد، اما در واقع سه ابزار کلیدی دارد:

۱. مشروعیت داوری: رئیس جمهوری حق تعیین نخست‌وزیر، امضای قوانین و ارجاع به دادگاه قانون اساسی در بحران‌ها را دارد، که ارزش آن در نظام متوازن عراق بسیار افزایش می‌یابد.

۲. شبکه روابط: او طی سال‌ها شبکه‌ای گسترده با پایتخت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی ایجاد کرده است، از تهران و آنکارا تا پایتخت‌های عربی و اروپایی و حتی داخل کاخ سفید.

۳. تجربه اداره یک نهاد نیمه‌مستقل: در صورت انتصاب او به عنوان رئیس‌جمهور عراق، بارزانی تجربه مدیریت روزمره ارتباط میان اربیل و بغداد در موضوع نفت، بودجه، مرز‌ها و مناطق مورد مناقشه را بدست خواهد آورد.

این تجربیات می‌توانند به برنامه‌ای غیررسمی برای پل زدن بین متن قانون اساسی و اجرای آن و کاهش فاصله میان اقلیم کردستان و پایتخت عراق تبدیل شوند، البته به شرط داشتن فضای مانور کافی و اینکه نقش او تنها محدود به نمایندگی کردستان نشود.

موانع کُردی

هر سناریوی واقعی برای رسیدن نیچیروان به ریاست جمهوری، ابتدا با دیوار داخلی کرد‌ها روبروست. اتحادیه میهنی که طی سالهای گذشته نفوذش در اقلیم کمتر شده، هنوز ریاست جمهوری را آخرین قلعه نمادین خود می‌داند و نگهبان توازن دقیق است تا اجازه ندهد حزب دموکرات به همه مفاصل قدرت دست یابد.

حزب دموکرات، اما روی وزن انتخاباتی و ائتلاف‌های خود با نیرو‌های شیعی و سنی در بغداد حساب می‌کند تا بگوید زمان به‌روزرسانی عرف رسیده و ریاست می‌تواند به این حزب برسد، همان‌طور که ریاست اقلیم در اختیارش است.

نظر نیچیروان چیست؟

او همواره یادآور می‌شود که ریاست جمهوری شرف بزرگی است و آماده خدمت به عراق در هر موقعیت است، اما اولویت او حل مشکلات اقلیم کردستان در چارچوب عراق است.

در واقع، سوال آینده این نیست که آیا او می‌خواهد رئیس جمهور شود؟ بلکه این است که آیا رهبری کرد‌ها زمان شکستن عرف با اتحادیه میهنی را مناسب می‌بیند و آیا شریکان کافی در بغداد برای عبور بدون تنش این تحول وجود دارد؟

نتیجه‌گیری

طرح نام نیچیروان بارزانی برای ریاست جمهوری، آزمونی برای قواعد پس از ۲۰۰۳ است. این نشان می‌دهد که عرف داخلی کرد‌ها دیگر خط قرمز نیست و بخش‌هایی از شیعیان و سنی‌ها حاضرند این مقام را به عنوان ابزار مذاکرات گسترده‌تر ببینند.

به عبارت دیگر، حضور چهره‌ای جدید برای ریاست جمهوری عراق می‌تواند قواعد بازی را تغییر دهد و تجربه‌ای تازه وارد نظام سیاسی این کشور کند.

منبع: شفق نیوز