از عرفات تا مدونا؛ چفیه چطور جهان را تسخیر کرد؟

باشگاه خبرنگاران جوان - هر لباسی سیاسی است، اما تعداد کمی از آنها به اندازه روسری سنتی فلسطینیان لایه‌های معنایی دارند. از عرفات تا مدونا و از حومه غزه تا اعتراضات غربی، این داستان آنهاست.

آوو زوغبی، زن فلسطینی ۴۰ ساله اهل بیت‌لحم و سوزن‌دوز سنتی، می‌گوید در خانواده‌اش همیشه چفیه وجود داشته است؛ برای او این شال سیاه و سفید بیش از یک لباس، نشانه غرور و تعلق بود. او بعدها تصمیم گرفت این هنر را با سوزن‌دوزی حفظ کند. زوغبی توضیح می‌دهد که نقوش هندسی چفیه هرکدام معنای خاصی دارند: خطوط مورب نماد مبارزه و آزادی، و مربع‌ها نشانه زمین‌های کشاورزی یا تپه‌های شنی.

از کار روزانه تا مقاومت

چفیه در ابتدا پوششی عملی برای کشاورزان بود تا از آفتاب و گردوغبار در امان بمانند. اما در جریان «قیام بزرگ عربی» در سال ۱۹۳۶ علیه استعمار بریتانیا و پروژه صهیونیستی، به ابزاری سیاسی تبدیل شد. طبق گفته دانائه فونسکا، پژوهشگر فرهنگ عربی، چفیه کمک می‌کرد قیام‌کنندگان چهره خود را بپوشانند و هویتشان پنهان بماند. به‌تدریج جایگزین کلاه «طربوش» طبقات بالای جامعه شد و به نماد مقاومت بدل گشت.

نمادهای سیاسی و جهانی

مرحله مهم دیگر در سال ۱۹۷۴ بود، هنگامی که یاسر عرفات در سازمان ملل با چفیه‌ای بر سر حاضر شد و سخنرانی تاریخی‌اش را با نماد زیتون و تفنگ بیان کرد. او چفیه را طوری روی سر می‌گذاشت که یادآور نقشه فلسطین تاریخی باشد. این تصویر در سراسر جهان منتشر شد و رهبران دیگری چون نلسون ماندلا و فیدل کاسترو نیز چفیه به تن کردند.

اما زنان هم نقش داشتند: لیلا خالد در سال ۱۹۶۹ با عکس‌هایش در حال ربودن هواپیما و چفیه بر گردن، به نماد تبدیل شد و نشان داد این پوشش فقط مختص مردان نیست. همچنین دلال مغربی از دیگر زنان مبارز بود که چفیه را به عنوان سمبل مقاومت زنانه تثبیت کرد.

ورود به فرهنگ غربی

در غرب، چفیه کم‌کم به مد روز بدل شد. در ۱۹۸۲ مدونا در یکی از نخستین جلسات عکاسی‌اش در نیویورک، چفیه بر تن داشت. با جهانی‌شدن مد در دهه ۲۰۰۰، برندهایی چون بالنسیاگا این شال را بازطراحی کرده و در شوی مد ۲۰۰۷ عرضه کردند. حتی برخی نسخه‌ها امروزه با قیمت هزاران یورو فروخته می‌شوند. ستاره‌هایی چون مری‌کیت اولسن، کامرون دیاز، جاستین تیمبرلیک و دیوید بکهام نیز آن را پوشیدند.

اما این محبوبیت با جنجال هم همراه شد: فروشگاه Urban Outfitters  چفیه را به عنوان «شال ضدجنگ» عرضه کرد تا اینکه تحت فشار مجبور به توقف شد. در ۲۰۰۹، شرکت Dunkin Donuts تبلیغی با مجری مشهور ریچل ری را حذف کرد، زیرا او چفیه پوشیده بود و برخی رسانه‌های محافظه‌کار آن را نماد تروریسم خواندند. در مقابل، گروه‌های رپ آمریکایی آن را به نشانه اعتراض اجتماعی و همبستگی با فلسطین استفاده کردند.

چفیه امروز و آخرین کارخانه

خانواده هرباوی در الخلیل (کرانه باختری) از سال ۱۹۶۱ تنها کارخانه باقی‌مانده تولید چفیه اصیل را اداره می‌کنند. این کارخانه با ۱۵ دستگاه بافندگی و حدود ۲۰ کارگر ماهانه شش‌هزار قطعه تولید می‌کند. با وجود مشکلاتی چون ایست‌های بازرسی، قطع برق و محاصره‌ها، تقاضای جهانی همچنان بالاست. در کنار آن، بسیاری از هنرمندان محلی نیز با سوزن‌دوزی سنتی نسخه‌های مدرن و رنگی تولید می‌کنند تا نسل‌های جوان هم جذب شوند.

بین مد، سیاست و مقاومت

فونسکا توضیح می‌دهد که چفیه امروز میان دو بُعد متناقض قرار گرفته: از یک سو بار سنگین سیاسی و نماد مقاومت دارد، از سوی دیگر توسط بازار سرمایه‌داری و برندهای مد جهانی «مصادره» شده است. او تأکید می‌کند که حتی اسرائیل نیز تلاش کرده آن را تصاحب کند. به باور کارخانه هرباوی، استفاده از چفیه زمانی قابل احترام است که آگاهانه و در حمایت از فلسطین باشد و ترجیحاً محصول فلسطین یا کشورهای همسایه باشد، نه نسخه‌های تولید انبوه بی‌ارتباط.

نماد معاصر مقاومت

در شرایط کنونی، چفیه دوباره نقش اولیه خود را بازی می‌کند: در اروپا، جایی که در برخی کشورها مثل آلمان ممنوع شده، همچنان در اعتراضات طرفداران فلسطین برای پوشاندن صورت و بیان همبستگی به کار می‌رود، همان‌گونه که در دوران استعمار بریتانیا یا انتفاضه ۱۹۸۷ استفاده می‌شد. فونسکا می‌گوید: «برای فلسطینی‌ها چفیه نماد هویت است؛ و برای دیگران نشانه‌ای برای اعلام حمایت از آزادی فلسطین و پایان نسل‌کشی در غزه.»

منبع: دیروزبان