یادی از مرتضی احمدی؛ گنجینه‌ای دوست‌داشتنی از هنر‌ها

باشگاه خبرنگاران جوان - امروز سی‌ام آذرماه سالروز درگذشت مردی است که در عرصه‌های مختلف هنری درخشید، و حتی در مقطعی در فوتبال توانایی‌هایش را نشان داد؛ زنده‌یاد مرتضی احمدی که به قول علی شیرازی: «بازیگری صاحب‌سبک، گوینده‌ای با صدای خاص در دوبله و رادیو، نویسنده‌ای خوش‌قلم، خواننده سبک بیات تهران در آواز و موسیقی، پیش‌پرده خوان و از هر انگشتش هنری در حد والا می‌بارید و گنجینه‌ای از چند هنر بود».

 مرتضی احمدی با نام کامل مرتضی حاج سید احمدی، زاده دهم آبان‌ماه ۱۳۰۳ در محله‌ای از جنوب تهران و با اصالتی تفرشی، از نوجوانی به ورزش و از ابتدای جوانی به تئاتر و هنر علاقه‌مند شد، پس از تئاترهای غیرحرفه‌ای توانست در اوایل دهه ۲۰ در تئاتر فرهنگ پیش‌پرده خوانی و بازیگری کند. سپس به رادیو وارد شد و در آنجا هم پیش‌پرده و تصنیف و آواز سنتی بیات و هم فکاهی می‌خواند و هم بعدا گویندگی برنامه‌های طنز و متنوع. از اوایل دهه ۳۰ به بازی در سینما هم پرداخت و چند سال بعد به برنامه‌های تلویزیونی نیز وارد شد.

در اوایل دهه ۴۰ عضو گویندگان دوبلاژ گردید و در دوبله هم متناسب با ذوق و هنر خود ثبت خاطره کرد. ویژگی کلی هنرنمایی‌های مرتضی احمدی چه در صدابازیگری و چه بازیگری جلوی دوربین، ارائه ترکیبی خاص و شیرین و دلچسب از طنز و جدیت با چاشنی ارائه نقش‌های زیرک و گاهی همراه با کمی‌شیطنت و بدجنسی بود که این ایفای نقش‌ها بسیار موفق از آب درمی‌آمدند و مخاطب را جذب خود می‌کردند.

از نمونه‌های بسیار عالی این نوع بازی‌های مرتضی احمدی می‌توان به «آرایشگاه زیبا» و شخصیت آقای ستون‌زاده اشاره کرد؛ شیرین و دوست‌داشتنی، ولی حاضر به جواب و اهل کل کل و گاهی کمی لجباز و عصبانی؛ ترکیب بازی فوق‌العاده احمدی با خلاقیت بازیگری سایر هنرپیشگان، این مجموعه را ماندگار کرد. همینطور می‌توان از فیلم دوست‌داشتنی و خوش‌ساخت «ماموریت» یاد کرد که ترکیب بازی مرتضی احمدی در نقش آقای سعادت با اکبر عبدی در قالب شخصیت تقی هپروتی، لحظات دلچسب و شیرینی را رقم زد. سریال نوستالوژیک «تعطیلات نوروزی» و همراهی او با طنزپیشگانی دیگر که توانست همزمانی عید نوروز و ماه رمضان را شیرین‌تر کند.

فیلم «اتوبوس» که بازی مرتضی احمدی در آنجا چاشنی شیطنت زیرکانه داشت، «حالا چه شود» در موقعیت طنز در نقش یک بنگاه‌دار فرصت‌طلب. فیلم «ارثیه» در موقعیت کمیک مشابه با یک کارآگاه خصوصی، «مدرک جرم» در نقش یک دلال و زمین‌خوار در موقعیتی با رگه‌های طنز. همچنین از این نوع آثار با این نوع نقش‌آفرینی‌های ویژه مرتضی احمدی می‌توان از فیلم‌های «تحفه هند»، «مردی که زیاد می‌دانست»، «تا غروب»، «صنوبرهای سوزان»، «کلاه قرمزی و پسرخاله»، «خانه خلوت»، و مجموعه‌های تلویزیونی «آئینه»، «فروشگاه»، «خودروی تهران ۱۱»، «دردسر بزرگ»، «ماجراهای خانه قدیمی» و «زیر بازارچه» یاد کرد. «زیر بازارچه» اثری شیرین که احمدی هم در آن بازی می‌کرد و هم شعر بامزه تیتراژ ابتدا را برای معرفی عوامل سریال می‌خواند. در مجموعه «توپ گرد» به‌عنوان بازیگر میهمان به نوعی در نقش خودش بود: یک فوتبالیست قدیمی تیم راه‌آهن. اما در این میان، ایفای نقش‌های متفاوتی نیز از زنده‌یاد احمدی دیده‌ایم، نظیر فیلم «معما» در نقش یک سرهنگ شهربانی مرتبط با ساواک که از جنبه بعد منفی متفاوت با بسیاری از نقش‌های او بود، و فیلم «جدال در تاسوکی» در نقش یک قهوه‌چی روستای دورافتاده که بسیار مهربان و ساده بود و به دور از شیطنت‌ها و کل‌ کل‌ها و لجبازی‌های معمول مرتضی احمدی در نقش‌هایش؛ این نقش از جهت بعد مثبت با بسیاری از نقش‌های او تفاوت‌هایی داشت.

اما مرتضی احمدی در صداپیشگی نیز روش‌هایی متناسب باذوق و خصایص هنری‌اش داشت، چنانچه در رادیو شخصیت‌های کمیکی چون «بابا جاهل گریان» را خلق کرد و در دوبله نیز متأثر از سبک‌کاری خود نقش‌آفرینی می‌کرد؛ مانند صداپیشگی‌های او در کارتون‌ها: دوبله معروف روباه مکار در نسخه تلویزیونی انیمیشن سریالی «پینوکیو» در کنار دیگر هنرمند خوش‌ذوق، کنعان کیانی (صداپیشه گربه نره) که هر دو غیر از روباه و گربه نقش‌های متفرقه‌ای را هم در این کارتون گویندگی کردند؛ «ماجراهای نیلز»، این بار هم به جای یک روباه فرصت‌طلب؛ صداپیشگی در یکی از قدیمی‌ترین کارتون‌های دوبله شده در کشور ما به نام «عصر حجر»؛ گویندگی نقش بابا علاءالدین و نیز نقش تک قسمتی دوال پا در «ماجراهای سندباد»؛ صداپیشگی سوسمار در «یوگی و دوستان»، گویندگی در چند قسمت از «سفرهای میتی کومان» به جای کلانترهای بدجنس؛ صداپیشگی در کارتون عروسکی «آتش‌نشان سام» به جای سام آتش‌نشان، گویندگی در «گربه کلوندایک» به جای پلیس، همه نمونه‌هایی از هنرنمایی‌های مرتضی احمدی در دوبله کارتون متناسب باذوق هنری اوست. در کنار این موارد باید از روایت کارتون ایرانی «شکرستان» نیز یادکرد که هم روایتگری شیرین و گوش‌نواز برای داستان‌های این مجموعه بود و هم لابه‌لای روایت گاهی با شخصیت‌های داستان در مقام راوی گفت‌وگو داشت و به نوعی درون داستان ورود می‌کرد، کاری که نیاز به مهارت و تجربه داشت.

از فعالیت‌های دیگر دوبله احمدی می‌توان از آثار خارجی چون شخصیت جوئل کایرو در «شاهین مالت»، قاضی در «بینوایان» (نسخه 1958)، مأمور پلیس در «فرشتگانی با چهره‌های کثیف»، قاضی بناتو در «گرگ‌ها در شهر»، گروهبان پلیس در «سراسر شب»، چند نقش در «شمال از شمال غربی»، گویندگی در «احمق‌ها در آکسفورد» (از فیلم‌های لورل و هاردی) و «به من میگن هیچ‌کس»، و نقش‌هایی کوتاه در سریال‌های نوستالژیکی چون «زورو»، «لبه تاریکی»، «داستان زندگی» یادکرد؛ و در آثار ایرانی می‌توان به صداپیشگی به‌جای محسن یوسف‌بیک در «طبل توخالی»، پرویز شاهین‌خو در «امام علی»، محسن قاضی مرادی در «روشن‌تر از خاموشی»، نقالی در فیلم «حسن کچل» و نیز گویندگی در آثاری چون «جنجال بزرگ» و «معصومیت از دست رفته» اشاره کرد.

مرتضی احمدی، شیفته و آگاه به آداب و فرهنگ اصیل ایرانی، ضرب‌المثل‌ها و اصطلاحات قدیمی، پیش‌پرده خوانی‌های گذشته و روایت تهران قدیم، به معرفی آنها در کتاب‌هایی چون «کهنه‌های همیشه نو» و... پرداخت. بی‌دلیل نبود که علی شیرازی او را «گنجینه‌ای از چند هنر» خواند، بهرام بیضایی در موردش گفت: «آن مرد، گنجی در سر دارد...»، بهزاد فراهانی از «شرافت و نجابت او» تعریف داد و جلال مقامی در برنامه جادوی صدا او را «مرد هزارچهره‌ای خواند که در هر هنر و فعالیتی دستی توانا داشت». سرانجام این گنجینه هنر و معرفت در سی‌ام آذرماه ۱۳۹۳ با به یادگار گذاشتن هنرش درگذشت. روحش شاد و یادش گرامی.