عنکبوت‌ها دنیا را چگونه می‌بینند؟

باشگاه خبرنگاران جوان - غروب آرام فصل پاییز است. در حالی که مشغول تماشای تلویزیون هستید، حرکتی ناگهانی توجه شما را جلب می‌کند. عنکبوت خانگی بزرگی درحال عبور از روی فرش و نزدیک شدن به شماست. ناگهان حرکت می‌کنید و عنکبوت بی‌حرکت می‌ماند. دستتان را برای برداشتن کاغذی به‌منظور بیرون راندن آن دراز می‌کنید، اما وقتی دوباره نگاه می‌کنید، ناپدید شده است. عنکبوت چه چیزی دید؟ آیا از شما ترسید؟

برای عنکبوت خانگی، ما همچون شکارچی بالقوه‌ای به‌نظر می‌رسیم. با‌این‌حال، با وجود آنکه عنکبوت‌ها تعداد چشم‌های بیشتری نسبت به ما دارند، بیشتر آن‌ها در واقع جزئیات زیادی را نمی‌بینند. دنیای آن‌ها عمدتاً از طریق ارتعاش، جریان هوا، تماس و چشایی درک می‌شود.

عنکبوت‌ها معمولاً دارای چهار جفت چشم هستند و این چشم‌ها به دو نوع اصلی تقسیم می‌شوند: چشم‌های اصلی و چشم‌های فرعی.

چشم‌های اصلی یا مستقیم، به عنکبوت در دیدن جزئیات کمک می‌کنند؛ سلول‌های گیرنده نوری شبکیه در این چشم‌ها در قسمت جلویی قرار دارند. همانند سایر جانوران، این سلول‌ها نور را دریافت کرده و آن را به سیگنال‌هایی برای مغز تبدیل می‌کنند. درمقابل، در چشم‌های فرعی یا غیرمستقیم، سلول‌های گیرنده نوری به صورت وارونه قرار گرفته‌اند. این چشم‌ها نسبت به حرکت حساس‌ترند تا جزئیات و می‌توانند هشدار زودهنگامی از حضور شکار یا شکارچی احتمالی به عنکبوت بدهند.

حدود نیمی از ۳۷ خانوادهٔ عنکبوت‌های بریتانیا برای شکار طعمه، تار می‌تنند. چشم‌های آن‌ها معمولاً در دو ردیف و با اندازه‌ای نسبتاً مشابه قرار گرفته‌اند. بینایی این دسته از عنکبوت‌ها ضعیف است و برای تشخیص محل طعمهٔ خود، از ارتعاشات استفاده می‌کنند.

با‌این‌حال، در برخی از خانواده‌های عنکبوت‌ها، بینایی نقش مهمی دارد. این گروه شامل عنکبوت‌هایی است که برای شکار یا کمین کردن به طعمه متکی‌اند و در مقایسه با خویشاوندان تارساز خود، دید بسیار بهتری دارند. در بریتانیا، این گروه شامل عنکبوت‌های خرچنگی (با حدود ۳۰ گونه)، عنکبوت‌های گرگی و عنکبوت‌های جهنده (هر یک با حدود ۴۰ گونه) می‌شود.

عنکبوت‌های گرگی و جهنده یک جفت چشم دارند که به‌مراتب بزرگ‌تر از سایر چشم‌هاست. این چشم‌های اصلی برای تمرکز بر طعمه به‌کار می‌روند، در‌حالی‌که چشم‌های فرعی کوچک‌تر، حرکت را تشخیص می‌دهند.

بسیاری از عنکبوت‌های جهنده قادرند طول‌موج‌هایی از نور مانند فرابنفش را ببینند که برای انسان نامرئی است. آن‌ها از این توانایی برای یافتن طعمه و نیز در نمایش‌های جفت‌گیری استفاده می‌کنند.

عنکبوت‌های خرچنگی (Thomisidae) که در چمنزارها و باغ‌ها زندگی می‌کنند. آن‌ها قادرند با چشم‌های اصلی خود حرکت را از فاصله‌ای تا حدود ۲۰ سانتی‌متر تشخیص دهند. این عنکبوت‌ها شکارچیان کمین‌گری هستند که با استفاده از استتار، خود را در میان گل‌ها پنهان می‌کنند و با پاهای بلند جلویی‌شان حشرات بی‌احتیاط را شکار می‌کنند.

گونه‌ای دیگر از این خانواده، به نام عنکبوت خرچنگی طلایی (Misumena vatia)، این روش را گامی فراتر می‌برد. رنگ پایه بدن این عنکبوت سفید است، اما می‌تواند به‌تدریج به زرد تغییر یابد. این توانایی باعث می‌شود بتواند از گل‌های بیشتری برای کمین و شکار طعمه استفاده کند و در عین حال از دید شکارچیان نیز پنهان بماند.

عنکبوت‌های تارافکن (Deinopidae) به دلیل چشم‌های بسیار بزرگ و ظاهر ترسناکشان، به عنکبوت‌های دیوچهره معروف هستند. آن‌ها در زیستگاه‌های تاریک و گرمسیری زندگی می‌کنند. عنکبوت‌های تارافکن دارای چشم‌های اصلی بسیار بزرگی هستند که عدسی‌هایشان میدان دید وسیعی دارند. آن‌ها قادرند نور را بسیار مؤثرتر از گربه یا جغد متمرکز کنند. هر شب، غشای حسّاس به نور در داخل چشم‌هایشان تولید می‌شود، اما با طلوع آفتاب تخریب می‌گردد زیرا برای استفاده در نور روز بیش از حد حساس است.

عنکبوت Deinopus spinosa طعمهٔ خود را با ساخت تار ابریشمی قابل گسترش شکار می‌کند. این عنکبوت مدفوع سفیدرنگ خود را روی برگ می‌گذارد تا به‌عنوان نقاط نشانه‌گیری عمل کند و سپس بالای تار، با سر به سمت پایین منتظر می‌ماند. وقتی حشره‌ای از منطقهٔ هدف عبور می‌کند، عنکبوت تار را باز کرده و آن را به سمت پایین پرتاب می‌کند تا طعمه‌اش را در بر بگیرد.

عنکبوت‌های گرگی (Lycosidae) شکارچیان کمین‌گری هستند که چشم‌های اصلی بزرگی دارند. گونهٔ Pardosa amentata با استفاده از چشم‌های فرعی خود به دنبال حرکت در محیط اطراف می‌گردد، اگرچه فقط می‌تواند طعمه را در فاصله‌ای کوتاه، تا چند سانتی‌متر، واضح ببیند. با نزدیک شدن طعمه، ردیفی از چشم‌های فرعی که حرکت را تشخیص می‌دهند، برای تخمین فاصله به کار گرفته می‌شود.

عنکبوت‌های گرگی همچنین از بینایی برای جفت‌یابی استفاده می‌کنند. هنگام مواجهه با یک ماده، نر روی پاهای عقبی خود می‌ایستد، پاگیره‌های خود را تکان می‌دهد و پاهای جلویی خود را هم‌زمان با آن‌ها ارتعاش می‌کند. پاگیره‌های عنکبوت اندام‌هایی در جلوی دهان هستند که می‌توانند لمس و چشایی را حس کنند و در جفت‌گیری نیز به کار می‌روند. رقص‌های عنکبوت‌های جنس Pardosa در گونه‌های مختلف متفاوت است و به ماده‌ها این امکان را می‌دهد که نرهایی را که می‌توانند با آن‌ها جفت شوند، تشخیص دهند.

عنکبوت‌های گرگی اغلب شب‌ها شکار می‌کنند و چشم‌های میانی عقبی آن‌ها در نور چراغ قوه می‌درخشند، زیرا دارای غشای بازتابنده هستند. این غشا مانند آینه عمل می‌کند و باعث می‌شود نور دو بار از سلول‌های گیرندهٔ نور عبور کند، که توانایی دید در نور کم را افزایش می‌دهد. این ساختار نمونه‌ای از تکامل موازی است، زیرا در حیوانات شب‌زی متنوعی مانند گربه‌ها و کروکودیل‌ها نیز دیده می‌شود.

عنکبوت‌های جهنده (Salticidae) از معدود بی‌مهرگانی هستند که مشابه چشم‌های اکثر مهره‌داران دارای چشم‌های بزرگ شبیه دوربین می‌باشند. بینایی آن‌ها تیزتر از هر عنکبوت دیگری است و با بینایی کبوترها یا گربه‌ها قابل مقایسه است.

گونه Portia africanus قادر است تا حدود ۷۵ سانتی‌متر تصویر بگیرد و برای شناسایی طعمه به شکل و رنگ آن تکیه می‌کند. عنکبوت‌های جهنده حرکت را با چشم‌های فرعی خود تشخیص می‌دهند که تصویر نسبتاً تاری ارائه می‌دهد. سپس عنکبوت می‌چرخد و چشم‌های اصلی خود را روی شیء متمرکز می‌کند تا تصویر واضحی به دست آورد. پس از آن، چشم‌های جانبی برای تخمین فاصله استفاده می‌شوند و وقتی طعمه به اندازه کافی نزدیک شد (۲–۳ سانتی‌متر)، عنکبوت پرش می‌کند.

پس این موضوع چه ارتباطی با عنکبوت فرش خانهٔ ما دارد؟ هر یک از این عنکبوت‌ها که در پاییز دیده می‌شوند، معمولاً نرهایی هستند که به دنبال ماده‌ها می‌گردند. عنکبوت خانگی به عنوان نوعی عنکبوت تار‌ساز، تغییرات نور و حرکت را حس می‌کند، اما جزئیات را نمی‌بیند. بنابراین، ما را به چشم یک شکل بزرگ متحرک می‌بیند. این رفتار ممکن است باعث شود عنکبوت بی‌حرکت بماند، که بخشی از پاسخ به تهدید نزدیک در بسیاری از حیوانات، ازجمله انسان‌هاست. ایستادن یا وانمود کردن به مردن می‌تواند راه مؤثری برای محافظت باشد، چون بسیاری از شکارچیان با حرکت تحریک می‌شوند. این واکنش آگاهانه است یا صرفاً رفتاری انعکاسی؟ پژوهش‌ها نشان می‌دهد که حشرات ممکن است احساس شادی و درد داشته باشند، پس چرا عنکبوت‌ها نداشته باشند؟ رفتار بی‌حرکت ماندن و فرار نشان می‌دهد عنکبوت‌ها احتمالاً بیشتر از ما می‌ترسند تا ما از آن‌ها.

منبع: زومیت