«دکتر مَحرمه»، اما بدون اجازهٔ شرع!

باشگاه خبرنگاران جوان - پزشکی از شریف‌ترین مشاغل انسانی است. اما گاهی در میانهٔ درمان، پرسش‌هایی اخلاقی و فقهی رخ می‌نمایند: تا کجا می‌توان بدن بیمار نامحرم را لمس یا نگاه کرد؟ آیا راحتی کار پزشک، مجوز عبور از حدود شرعی است؟

رفتار پزشک با بیمار نامحرم، حدود نگاه و لمس در روند درمان، و حتی نوع لباس بیمار در اتاق عمل، همه از موضوعاتی‌اند که گاه محل سؤال یا حتی گلایهٔ مردم است. رایج شده که می‌گویند «دکتر محرم است!»؛ اما آیا واقعاً چنین حکمی در فقه اسلامی وجود دارد؟

در گفت‌وگویی تفصیلی با حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر «محمدعلی قاسمی» مدیر گروه فقه پزشکی مرکز ائمهٔ اطهار و مرکز موضوع‌شناسی احکام فقهی، ابعاد فقهی و اخلاقی این موضوع را بررسی کرده‌ایم؛ از مفهوم ضرورت در نگاه و لمس تا مسئولیت کادر درمان در حفظ کرامت و عفت بیمار در محیط پزشکی.

تعبیر «دکتر محرم است» از کجا آمده و از نظر فقهی درست است یا خیر؟ آیا در فقه ما چنین عنوانی وجود دارد یا صرفاً یک تعبیر عامیانه است که گاهی باعث تساهل در حدود شرعی می‌شود؟

قاسمی: در اسلام نداریم که فرد نامحرم به طور مطلق به دلیلی با انسان محرم شود؛ غیر از موازین شرعی مانند ازدواج یا محرمیت نسبی؛ بنابراین اینکه گفته شود یا در گذشته رایج بوده که «دکتر محرم است»، حرف درستی نیست و از نظر فقهی چنین چیزی صحت ندارد. هیچ‌یک از فقها که متخصصان امر دین هستند، این مطلب را نمی‌پذیرند که بتوان به‌طور مطلق گفت دکتر محرم است و در نتیجه اجازه دارد به هر بخشی از بدن بیمار نامحرم نگاه کند یا آن را لمس کند.

در فقه اسلامی چنین عنوانی وجود ندارد و عبارت «دکتر محرم است» صرفاً یک تعبیر عامیانه است که برخی برای آسان‌تر کردن مراجعه به پزشک نامحرم یا معاینه توسط او به کار می‌برند.

بنابراین، از نظر شرعی، اگر پزشک همسر، برادر، یا از دیگر محارم فرد نباشد، هیچ محرمیتی میان او و بیمار وجود ندارد و لمس یا نگاه به بدن نامحرم جایز نیست؛ مگر در موارد ضرورت. در نتیجه، پزشک از نظر احکام شرعی تفاوتی با دیگر نامحرمان ندارد.

حد ضرورت در نگاه و لمس در درمان چطور سنجیده می‌شود؟ آیا هر اقدامی که پزشک تشخیص دهد «برای راحتی کار» لازم است، داخل در ضرورت شرعی است؟ یا باید به حداقل ممکن بسنده شود؟

قاسمی: حد ضرورت در نگاه، لمس و درمان را باید بر اساس میزان نیاز واقعی و اجتناب‌ناپذیر بودن آن سنجید. چند نکته در این‌باره باید مورد توجه قرار گیرد:

نکتهٔ اول اینکه برخی از بیماری‌ها بدون نیاز به نگاه یا لمس بدن که حرام است قابل درمان هستند؛ مانند سرماخوردگی‌های جزئی که نه لمس می‌خواهد و نه نگاه. در چنین مواردی که ضرورتی وجود ندارد، لمس یا نگاه جایز نیست.

اما برخی بیماری‌ها ذاتاً نیازمند لمس یا نظر هستند و چاره‌ای جز این وجود ندارد. در این موارد نیز باید به حداقل مقدار ممکن از لمس و نظر اکتفا کرد. برای مثال، اگر پزشک یا دستیار می‌تواند کار خود را با دستکش انجام دهد، باید از دستکش استفاده کند تا تماس مستقیم با بدن نامحرم صورت نگیرد. یا اگر امکان دارد فشار خون را از روی لباس بگیرد، نباید آستین بیمار را بالا زده و مستقیماً لمس یا نگاه کند.

در صورتی که بیماری تنها با لمس و نظر قابل درمان باشد و پزشک هم‌جنس (پزشک زن برای بیمار زن و پزشک مرد برای بیمار مرد) در دسترس نباشد، در این صورت مراجعه به پزشک غیرهم‌جنس با رعایت شرایط و به مقدار ضرورت جایز است.

بنابراین، ملاک ضرورت این است که:

۱. درمان بدون لمس یا نظر ممکن نباشد،

۲. پزشک هم‌جنس در سطح مهارت لازم در دسترس نباشد.

همچنین باید دانست که راحتی یا سهولت کار، معیار ضرورت محسوب نمی‌شود. اینکه گفته شود «برای راحتی کار بدون دستکش انجام دهیم» یا «راحت‌تر است به پزشک نامحرم مراجعه کند»، داخل در ضرورت نیست. دینداری گاهی زحمت دارد و باید تا حد امکان دستورات شرع را رعایت کرد.

 در اتاق عمل یا بخش درمان، حکم سایر اعضای تیم چیست؟ آیا فقط پزشکِ جراح محرم محسوب می‌شود؟ یا تکنسین بیهوشی، پرستار، دانشجو و نیرو‌های ترددکننده هم مجازند بدن بیمار نامحرم را ببینند؟

قاسمی: در اتاق عمل یا بخش درمان، تنها افرادی می‌توانند حضور داشته باشند که حضورشان ضروری و لازم است. اگر تنها جراح باید در اتاق حضور داشته باشد و دیگران نیازی به حضور ندارند، دلیلی وجود ندارد که در آنجا بمانند و نگاه کنند. بنابراین، هر فردی که حضورش در آن محیط ضرورت ندارد و در عین حال نامحرم است، دیدن بدن بیمار برای او حرام خواهد بود.

باید تدابیری اتخاذ شود تا افراد نامحرم نتوانند در چنین محیط‌هایی تردد کنند یا بدن بیمار را که برای جراحی برهنه شده است، مشاهده کنند.

تنها در موارد خاص، حضور افراد دیگر می‌تواند در حد ضرورت مجاز باشد؛ مانند حضور تکنسین بیهوشی که انجام وظیفه‌اش مستلزم حضور در اتاق عمل است، یا دانشجویان پزشکی که در حال آموزش هستند.

البته در مورد دانشجویان هم این اجازه تنها زمانی داده می‌شود که هیچ راه دیگری برای آموزش وجود نداشته باشد. در صورتی که امکان هماهنگی وجود دارد، باید تناسب جنسیتی رعایت شود؛ یعنی اگر دانشجویان خانم هستند، بیمار هم خانم باشد، و اگر دانشجویان آقا هستند، بیمار آقا انتخاب شود. در این صورت دیگر ضرورتی برای دیدن بدن نامحرم باقی نمی‌ماند.

به عنوان مثال، نگاه کردن یک مرد به پهلوی مرد دیگر هنگام عمل کلیه اشکالی ندارد. اما نگاه کردن او به بدن زن در همان شرایط جایز نیست. در نتیجه، باید نهایت دقت به عمل آید تا از هرگونه نگاه و لمس غیرضروری جلوگیری شود.

اگر به بهانهٔ طبابت، بیش از مقدار لازم از بدن بیمار نامحرم برهنه شود، حکم شرعی چیست؟ آیا این مصداق تعدی از ضرورت است؟ چه مسئولیتی بر عهدهٔ پزشک و بیمار (یا بیمارستان) می‌افتد؟

قاسمی: اگر برای درمان یا جراحی، تنها برهنه کردن مقدار محدودی از بدن (مثلاً ده سانتی‌متر) لازم است، برهنه کردن بیش از آن اشکال شرعی دارد. اصل کلی آن است که باید تنها به مقدار ضرورت اکتفا شود؛ بنابراین اگر درمان یا معاینه با برهنه کردن همان مقدار انجام می‌گیرد، برهنه کردن بخش‌های بیشتر بدن، تعدی از حد ضرورت محسوب می‌شود و مسئولیت آن بر عهدهٔ افرادی است که در این زمینه وظیفه دارند.

کسی که بیمار را برای اتاق عمل آماده می‌کند، چه پرستار باشد یا تکنسین جراحی، باید دقت کند که فقط همان مقدار از بدن برهنه شود که پزشک و کادر درمان برای انجام کار خود به آن نیاز دارند.

برای مثال، در عمل سزارین، محل برش مشخص و محدود است. اگر ضرورت اقتضا کند که پزشک مرد این عمل را انجام دهد و پزشک زن ماهر در دسترس نباشد، باز هم تنها همان مقدار لازم برای انجام جراحی باید برهنه شود و بیش از آن جایز نیست.

علاوه بر مسئولان آماده‌سازی بیمار، خود بیمار نیز در صورتی که هوشیار است و اختیار دارد، باید تا حد امکان رعایت این امر را بکند. همچنین پزشکان و اعضای کادر درمان نیز موظف‌اند از برهنه کردن بیش از حد ضرورت پرهیز کنند.

در نتیجه، قانون اصلی این است که از حد ضرورت تجاوز نشود. مصداق تعدی از ضرورت آن است که اگر ده سانتی‌متر از بدن برای جراحی کافی است، برهنه کردن بیش از آن جایز نیست.

 فقه چه راهکار عملی برای حفظ عفت و کرامت بیمار در محیط درمان دارد؟ مثلاً استفاده از روپوش‌های مخصوص، حضور پزشک هم‌جنس، یا آموزش حریم حرفه‌ای در دانشگاه‌ها؛ تا کجا اینها الزام‌آور است؟ چون بیماران بسیاری از رعایت نشدن حریم خصوصی آنها در محیط درمان ابراز نارضایتی می‌کنند و متذکر می‌شوند که لباس‌های نامناسب اتاق عمل، باعث افزایش استرس و ناراحتی آنها قبل و حین جراحی شده است.

قاسمی: اولاً، اسلام به هر قشر از انسان‌ها توصیه می‌کند آنچه برای حفظ نظام جامعه و نظام دینی لازم است، به مقدار کفایت انجام شود. بنابراین، اگر جامعه به حضور پزشکان زن، به‌ویژه در رشته‌هایی مانند مامایی و زنان نیاز دارد، بر زنان و دخترانی که توانایی و استعداد تحصیل در این رشته‌ها را دارند، واجب کفایی است که این علم را بیاموزند و در جامعه به عنوان پزشک خدمت کنند تا نیاز بانوان به پزشک هم‌جنس برطرف شود.

اسلام از اساس، بر حفظ عفت و کرامت انسانی تأکید دارد و احکام مربوط به محرم و نامحرم نیز در همین راستاست. از همین رو، وجود پزشکان زن در جامعه نه‌تنها ضرورتی حرفه‌ای، بلکه یک ضرورت دینی و اخلاقی است.

نکتهٔ دیگر آن است که لباس‌های مورد استفاده در محیط درمان باید به گونه‌ای طراحی شوند که حریم و پوشش بیمار حفظ شود. بیمار باید با پوشیدن این لباس‌ها احساس امنیت، آرامش و احترام کند و مطمئن باشد که پزشک و کادر درمان تنها به اندازهٔ ضرورت بدن او را برهنه می‌کنند، حتی در حال بیهوشی.

همچنین باید توجه داشت که نوع لباس‌های جراحی و معاینه متناسب با نوع عمل و بخش موردنظر بدن متفاوت باشد؛ چون یک لباس واحد نمی‌تواند برای همهٔ معاینات و جراحی‌ها مناسب باشد. به‌عنوان نمونه، برخی جراحی‌ها روی قسمت بالای بدن است و برخی روی قسمت‌های پایین شکم؛ لباس مناسب این دو حراجی باید متفاوت باشد تا حدود شرعی در زمینهٔ محرمی و نامحرمی رعایت شود.

رعایت این نکات، علاوه بر حفظ احکام شرعی، موجب تقویت احساس کرامت، احترام و آرامش روانی بیمار می‌شود و مانع بروز اضطراب یا احساس بی‌حرمتی در او خواهد شد. 

افراد کادر درمان چگونه می‌توانند در حفظ این حریم‌ها نقش‌آفرینی کنند؟

قاسمی: نکتهٔ مهم دیگری که در مسئلهٔ محرمیت و نامحرمیت باید مورد توجه قرار گیرد، آموزش کادر درمان از نظر اخلاق و فقه پزشکی است. تمام اعضای کادر درمان، از پزشکان و پرستاران تا تکنسین‌ها و کارکنان اتاق عمل، باید آموزش ببینند تا با حدود شرعی آشنا شوند؛ یعنی بدانند در چه مواردی نگاه یا لمس جایز است، در چه مواردی ضرورت وجود دارد، و مرز عبور از حد ضرورت کجاست.

این آموزش‌ها مانع بروز بسیاری از تخلفات و ناهنجاری‌ها می‌شود. در حال حاضر، گاهی شکایاتی مطرح می‌شود مبنی بر اینکه لباس‌های بیماران زن در اتاق عمل پوشش کافی ندارند و بدون وجود ضرورت، بخش‌های زیادی از بدن برهنه می‌ماند. این کار علاوه بر اشکال شرعی، از نظر روانی نیز برای بیمار ایجاد اضطراب و استرس قبل و حین عمل می‌کند، و بنابراین مجاز نیست.

باید توجه داشت که تجاوز از حدود فقهی و قوانین الهی نه‌تنها درست نیست، بلکه برخلاف مصالح انسانی است. خداوند متعال آسایش و خیر انسان را می‌خواهد. اما به دلیل وجود مصالح و مفاسد گوناگون، محدودیت‌هایی برای رفتار انسان قرار داده است. این محدودیت‌ها در واقع برای حفظ کرامت، آرامش و سلامت فردی و اجتماعی انسان‌هاست.

نکتهٔ پایانی آنکه، برخی از فقها و مراجع عظام تقلید، در برخی بیماری‌ها که ضرورت هم وجود ندارد ولی پزشک جنس مخالف از مهارت و توان علمی بیشتری برخوردار است، مراجعه به این پزشک را جایز دانستنه‌اند. بنابراین، در بیماری‌های خاص که تخصص و مهارت پزشک جنس مخالف برای درمان مؤثرتر است، می‌توان با رعایت حدود شرعی به او مراجعه کرد.

منبع: فارس