برای سالروز درگذشت «برآیند آواز» ایران؛ شجریان چگونه جریان‌ساز شد؟

باشگاه خبرنگاران جوان- حسین علیشاپور خواننده و مدرس آواز هم زمان با پنجمین سالگرد درگذشت مرحوم محمدرضا شجریان خواننده فقید موسیقی کلاسیک ایرانی متنی را با عنوان «برآیند آواز» منتشر کرد و درباره سیر تطور آوازخوانی این هنرمند و تاثیری که از اساتید مختلف گرفته است، نوشت.

در یادداشت حسین علیشاپور آمده است:

«در این مقاله در مورد سیر و تطور آوازخوانی استاد محمدرضا شجریان، از زمان اولین برنامه رسمی او در رادیو ایران ــ که برنامه «برگ سبز شماره ۲۱۶» بود ــ تا اواسط دهه ۹۰ که آخرین سال‌های فعالیت او بود، شرح و بازنمایی اجمالی خواهم داشت.

پیش از آنکه محمدرضا شجریان از مشهد به تهران مهاجرت کنند و در رادیو ایران به عنوان آوازخوان مشغول به کار شوند، در رادیو مشهد آواز‌هایی بر برخی از اشعار عرفانی اجرا می‌کردند، ضمن این‌که پیش از این دوران و در اوان کودکی نیز سابقه قرائت قرآن را تحت آموزش و نظر پدرشان داشتند؛ اما آنچه به‌طور سراسری از رادیو ایران شنیده شد، برنامه‌ای با عنوان «برگ سبز ۲۱۶» با همراهی سنتور استاد رضا ورزنده در مایه افشاری و سپس مجموعه‌ای دیگر از آواز‌ها در برنامه‌های «برگ سبز»، «گل‌های رنگارنگ»، «یک شاخه گل» و «گل‌های تازه» بود.

بررسی آواز‌های ایشان در چند سال نخست فعالیتشان نشان می‌دهد که در ابتدا، تحت تأثیر خوانندگانی، چون استاد گلپایگانی و استاد قوامی بوده و رنگ و حال و ادوات و بیان این ۲ هنرمند را می‌توان در آثار آوازی وی رصد کرد. با این حال، روحیه جست‌وجوگر استاد شجریان به ایشان اجازه نداد که صرفاً به تقلید از خوانندگان روز بپردازند.

در این زمینه، خاطره‌ای از فریدون مشیری نقل شده که می‌گفت: شجریان تا دیروقت در ساختمان رادیو می‌ماند و گوش خود را به گرامافون می‌چسباند تا صدای صفحات ضبط‌شده در دوره دوم با هنرمندی خوانندگانی، چون ظلی و قمرالملوک وزیری را بشنود و نکات آوازی و سبک این ۲ خواننده را یاد بگیرد. صفحاتی که دیگر کیفیت صوتی‌شان را هم از دست داده بودند و به‌سختی شنیده می‌شدند. شاهد این مدعا، اجرا‌های او در اواخر دهه ۴۰ است که رنگ‌وبوی آواز‌های قمرالملوک وزیری و نیز تحریر‌های چکشی، محکم و درخشان ظلی را در خود دارد.

او همچنین در صداسازی و اجرا‌های تحریر‌های بم و میانه، تحت تأثیر تحریر‌های ریز و درخشان استاد غلامحسین بنان بود و از این شیوه نیز بهره می‌برد. از اوایل دهه ۵۰ می‌توان گفت که علاقه شجریان به‌سمت شیوه آوازخوانی سیدحسین طاهرزاده گرایش یافت و به‌همین دلیل، نیز به محضر نورعلی برومند رفت تا شیوه طاهرزاده را از او بیاموزد.

این شیوه، تا پایان عمر استاد شجریان، به عنوان روش غالب در خوانندگی ایشان به‌کار گرفته شد. البته شجریان، مانند هر هنرمند صاحب‌سبک دیگری، ابداعات شخصی خود را نیز داشت که از همان آغاز کارش قابل مشاهده بود، اما بهره‌مندی اصلی ایشان از شیوه طاهرزاده را می‌توان در دوره چهل‌ساله آخر فعالیت هنری‌شان مشاهده کرد و شنید.

تاثیرپذیری هوشمندانه شجریان از دیگر آوازخوانان سَلَف خود منتهی به همین‌ها نمی‌شود؛ نظر به تأثیر کلی که بسیاری از خوانندگان آواز ایران از استاد ادیب خوانساری پذیرفته‌اند، شجریان نیز از این قاعده مستثنی نبوده و می‌توان در تکنیک‌هایی، چون غلت‌های آوازی و تحریر‌های مخفی بهره‌مندی‌های هوشمندانه وی از ادیب را رصد کرد.

در مجموع استاد شجریان در خوانندگی روشی را در پیش گرفت که هر آوازخوان موفقی باید در پیش بگیرد؛ بدین معنا که وی از همه کسانی که در طول زندگی هنریشان به ابداعات و سبک شخصی دست یافته بودند، بهره برده، آواز‌های آنان را تجزیه و تحلیل کرد و از هر خرمنی، خوشه‌ای چید و در نهایت، همه را در قالب یک روش و منش جدید ارائه داد و این این همان چیزی است که می‌تواند امروزه نیز دست‌مایه و سرمشق هنرجویان آواز ایرانی برای گسترش دانش آوازی‌شان قرار گیرد.»

منبع: مهر