ایران و اوپک در گذر زمان؛ روایتی از ۶۵ سال فراز و فرود

باشگاه خبرنگاران جوان - شصت‌وپنجمین سالگرد تأسیس اوپک فرصتی دوباره است برای بازخوانی سرگذشت سازمانی که نه‌تنها بر بازار نفت، بلکه بر مناسبات اقتصادی و سیاسی جهان تأثیرگذار بوده است. نقش برجسته ایران در شکل‌گیری این سازمان، جایگاه شخصیت‌های اثرگذار و فراز و فرود تصمیم‌های تاریخی اوپک، همچنان پر از ناگفته‌هاست. در همین زمینه، جواد یارجانی، مدیرکل پیشین امور اوپک و روابط با مجامع بین‌المللی انرژی وزارت نفت برخی از این واقعیت‌ها را بازگو کرده است.

جواد یارجانی با اشاره به شرایط تشکیل اوپک در سال ۱۹۶۰ در بغداد گفت: ایجاد سازمانی مانند اوپک در آن روزگار اصلاً ساده نبود، کشور‌های تولیدکننده نفت در شرایطی بودند که شرکت‌های بین‌المللی موسوم به هفت خواهران هر زمان که منافع‌شان ایجاب می‌کرد، قیمت نفت را کاهش می‌دادند. دو بار کاهش یک‌جانبه قیمت از سوی این شرکت‌ها در دهه ۱۹۵۰ سبب شد کشور‌ها به فکر چاره بیفتند. این تصمیم‌ها تنها به کشور‌ها اعلام می‌شد و درآمد آنها به‌شدت کاهش می‌یافت. در این میان ونزوئلا که آن زمان بالاترین تولید را داشت، بیشترین زیان را می‌دید؛ به همین خاطر بیشترین تلاش را برای شکل‌گیری اوپک انجام داد.

وی ادامه داد: وزیر نفت ونزوئلا در آن زمان، خوزه آلفونسو پرز، هیئت‌هایی را به کشور‌های نفت‌خیز غرب آسیا فرستاد تا آنان را متقاعد کند برای دفاع از منافع خود سازمانی مشترک تشکیل دهند. این حرکت در نهایت با همراهی ایران، عراق، کویت، عربستان سعودی و ونزوئلا به تأسیس اوپک منتهی شد.

وقتی رژیم پهلوی راپورت اوپک را به انگلیسی‌ها می‌داد!

مدیرکل پیشین امور اوپک و روابط با مجامع بین‌المللی انرژی وزارت نفت با اشاره به اینکه ایران با وجود شرایط سیاسی پس از کودتای ۱۳۳۲، با نگاه آینده‌نگرانه از ایده شکل‌گیری اوپک استقبال کرد، گفت: البته مخالفت‌هایی هم در داخل کشور وجود داشت، حتی برخی مقامات وقت تمایلی به همراهی نداشتند؛ یکی از مخالفان سرسخت، اسدالله علم نخست‌وزیر وقت بود. در خاطرات و اسناد تاریخی (خاطرات روانشاد روحانی، نخستین دبیرکل اوپک) آمده که او حتی نامه‌های محرمانه دبیرکل وقت اوپک به شاه را با سفیر انگلیس در میان می‌گذاشت. این نشان می‌دهد بخشی از ساختار سیاسی ایران نسبت به چنین سازمانی بدبین بود و آن را در تضاد با منافع غربی‌ها می‌دید.

یارجانی ادامه داد: در مصاحبه جمشید آموزگار با نشریه رهاورد نیز این مطلب بیان شده که او به دستور شاه قصد داشته در یکی از نشست‌های اوپک، موضوع افزایش قیمت نفت را مطرح کند که اعلم به‌عنوان وزیر دربار با او تماس می‌گیرد و می‌گوید «فشار را کم کنید تا توافق حاصل شود». آموزگار این‌گونه نقل می‌کند که برای اطمینان‌خاطر موضوع را به شاه منتقل می‌کند و او نیز می‌گوید «می‌دانم این موضوع از کجا آب می‌خورد!»

وی با اشاره به اینکه نخستین دبیرکل اوپک، یک فرد ایرانی بوده است، گفت: شانس بزرگ اوپک در ابتدای راه حضور یک ایرانی توانمند یعنی دکتر فؤاد روحانی در بالاترین سطح تصمیم‌گیری این سازمان بود. ایشان طی ۵ سال نخست، ساختار اوپک را تقویت کرد، جلوی کاهش دوباره قیمت نفت را گرفت و سازمان را از حالت نوپا به نهادی تأثیرگذار تبدیل کرد. در آن زمان ایران در کنار ونزوئلا، بهترین متخصصان را برای کار‌های مرتبط با اوپک به‌کار گرفت و جالب است بدانید استاد بزرگ حقوق و نفت یعنی جناب آقای موحد، ازجمله کارشناسان ارشدی بودند که برای پا گرفتن اوپک تلاش کردند.

دهه ۱۹۷۰؛ نخستین قدرت‌نمایی اوپک

مدیرکل پیشین امور اوپک و روابط با مجامع بین‌المللی انرژی وزارت نفت بیان کرد: عربستان نیز یک وزیر نفت انقلابی به نام عبدالله الطریقی داشت که او نیز تحت تأثیر تحولات مصر در آن زمان، از افکار مترقی برخوردار بود و تلاشی زیادی برای اعتلای اوپک انجام داد. 

یارجانی در خصوص روند عضویت سایر کشور‌ها در اوپک توضیح داد: در همان دهه ۶۰ میلادی، کشور‌های دیگری همچون قطر، اندونزی، لیبی، امارات و الجزایر به اوپک پیوستند. در دهه ۷۰ نیز نیجریه، اکوادور و گابن اضافه شدند. در سال‌های اخیر نیز دیگر کشور‌های نه‌چندان مهم از منظر تولید نفت مانند گینه استوایی و کنگو، بیشتر با انگیزه کم‌رنگ کردن رأی کشور‌هایی که با تفکرات غالب اعضا همسو نبودند، به عضویت اوپک پذیرفته شدند.

وی دهه ۱۹۷۰ را نقطه عطفی در تاریخ اوپک دانست و گفت: پس از حدود ۱۰ سال، اوپک تثبیت شد و دهه ۷۰ میلادی به دوران طلایی نفت تبدیل و ثروت‌های عظیمی به‌صورت درآمد‌های نفتی وارد کشور‌های عضو شد. در همین دوره بود که جنگ ۱۹۷۳ میان اعراب و اسرائیل رخ داد. با تغییر روند جنگ به‌دلیل کمک‌های هوایی آمریکا و برخی کشور‌های اروپایی همچون هلند به رژیم صهیونیستی، کشور‌های عربی برای نخستین بار تصمیم به تحریم نفتی گرفتند. این تحریم سبب شد قیمت نفت یک‌باره ۴ برابر شود، اتفاقی که تصورش برای خیلی‌ها ناممکن بود.

تلاش صنعت نفت برای حفظ نقش ایران در اوپک پس از انقلاب

مدیرکل پیشین امور اوپک و روابط با مجامع بین‌المللی انرژی وزارت نفت تأکید کرد: ایران در این تحریم شرکت نکرد و حتی صادرات نفت به رژیم صهیونیستی را هم ادامه داد و در این مقطع درآمد سرشاری نصیب کشور شد. نحوه استفاده از این درآمد و نبود زیرساخت‌های آماده، همراه با انسداد سیاسی، زمینه‌ساز مشکلاتی شد که در نهایت به انقلاب اسلامی در ۱۹۷۹ انجامید و دوباره قیمت نفت به طرز غیرقابل‌باوری افزایش یافت. نکته‌ای که باید یادآوری کنم این است که می‌توان گفت اعتصاب کارکنان صنعت نفت تیر نهایی بر پیکر رژیم پهلوی بود که امکان ادامه حیات را از آن گرفت.

یارجانی یادآور شد: پس از انقلاب نیز صنعت نفت ایران با جنگ تحمیلی و حملات گسترده به تأسیسات نفتی، به‌ویژه جزیره خارک روبه‌رو شد. در این دوره حتی برخی کشور‌ها همچون فرانسه خلبان‌های خود را در اختیار عراق قرار دادند تا صادرات نفت ایران مختل شود. با این حال وزارت نفت و کارکنانش با ابتکار عمل و جانفشانی، توانستند صادرات نفت را ادامه دهند.

وی افزود: پس از جنگ، برنامه‌ریزی‌ها به‌تدریج نتیجه داد و در اوایل دولت نهم بود که تولید نفت ایران برای نخستین بار پس از انقلاب از مرز ۴ میلیون بشکه در روز گذشت. این دستاورد جایگاه ایران را در اوپک تقویت کرد، زیرا در اوپک دو شاخص اصلی اهمیت دارد؛ مقدار ذخایر و سطح تولید. کشور‌هایی مانند ونزوئلا با وجود ذخایر بالا، اما تولید پایین، قدرت چندانی در سازمان ندارند، در حالی که ایران در آن دوره توانست جایگاه خود را تثبیت کند.

تقسیم دبیرکلی میان ایران و عربستان؛ قانون نانوشته‌ای که منسوخ شد

مدیرکل پیشین امور اوپک و روابط با مجامع بین‌المللی انرژی وزارت نفت به روابط ایران و عربستان در اوپک اشاره کرد و گفت: مدت‌ها دبیرکلی اوپک هر سه سال یک‌بار میان ایران و عربستان جابه‌جا می‌شد و این نشان‌دهنده وزن بالای دو کشور در سازمان بود. این روند ادامه داشت تا اینکه کشور‌های دیگر همچون الجزایر نسبت به این موضوع اعتراض کردند و سازوکار تغییر یافت.

یارجانی با اشاره به خدمات برخی از شخصیت‌های برجسته ایرانی در اوپک گفت: ازجمله افراد مؤثر در تاریخ اوپک می‌توان به روانشاد حسین کاظم‌پور اردبیلی اشاره کرد که سال‌ها در اوپک نقش‌آفرینی کرد و همواره اعتقاد داشت ایران باید تولید خود را در سطح بالا حفظ و همزمان درآمد نفتی را صرف توسعه زیرساخت‌ها کند. آثار حضور او هنوز هم در اوپک به یادگار مانده است.

وی همچنین به پیش‌بینی‌های زودهنگام برخی از بنیان‌گذاران اوپک اشاره کرد و گفت: خوزه آلفونسو پرز بار‌ها هشدار داده بود که اگر از نفت درست استفاده نکنیم، این منبع ما را نابود می‌کند. امروز وقتی به وضعیت ونزوئلا با داشتن بزرگ‌ترین ذخایر نفتی و تولیدی حدود ۷۰۰ هزار بشکه در روز نگاه می‌کنیم، معنای سخنان او را بهتر درک می‌کنیم.

مدیرکل پیشین امور اوپک و روابط با مجامع بین‌المللی انرژی وزارت نفت در پایان تصریح کرد: اوپک نشان داده است که در صورت همبستگی اعضا، می‌تواند به یک بازیگر مهم جهانی تبدیل شود. امروز هم این سازمان به‌ویژه با همکاری اوپک‌پلاس همچنان نقش کلیدی در ثبات بازار نفت دارد.

منبع: وزارت نفت