اوکراین و روسیه؛ صلح در افق یا مانور دیپلماتیک؟

باشگاه خبرنگاران جوان؛ مهسا حنیفه - ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، پیشنهاد مذاکرات مستقیم با اوکراین در ۱۵ مه (۲۵ اردیبهشت) در استانبول را مطرح کرده و بر آمادگی مسکو برای گفت‌و‌گو بدون پیش‌شرط و حتی توافق بر آتش‌بس جدید تأکید ورزیده است. او نه‌تنها از آمادگی برای گفت‌و‌گو بدون پیش‌شرط سخن گفته، بلکه با اعلام امکان توافق بر آتش‌بس جدید، توپ را به زمین کی‌یف و متحدان غربی‌اش انداخته است. در مقابل، اوکراین و اتحادیه اروپا خواستار آتش‌بس ۳۰ روزه از روز دوشنبه شده و تهدید به اعمال تحریم‌های جدید علیه بخش‌های کلیدی روسیه کرده‌اند. 

 بن‌بست تاریخی: مذاکرات ۲۰۲۲ و ریشه‌های ناکامی

مناقشه‌ای که از سال ۲۰۱۴ با الحاق کریمه به روسیه آغاز شد و در سال ۲۰۲۲ با تهاجم گسترده مسکو به اوکراین به اوج رسید، یکی از پیچیده‌ترین بحران‌های ژئوپلیتیکی معاصر است. مذاکرات اولیه در استانبول در سال ۲۰۲۲ که با میانجی‌گری ترکیه برگزار شد، برای مدتی امید به توقف درگیری‌ها را زنده کرد. پوتین در اظهارات اخیر خود مدعی شد که پیش‌نویس توافقی در آن زمان آماده شده بود، اما کی‌یف تحت فشار غرب از ادامه گفت‌و‌گو‌ها کنار کشید. اوکراین و متحدانش، در مقابل، مسکو را به طرح خواسته‌های غیرواقع‌بینانه، از جمله خلع سلاح کامل اوکراین و به رسمیت شناختن مناطق اشغالی، متهم می‌کنند. 

این درگیری تاکنون بیش از ۱۲ میلیون آواره و صد‌ها هزار کشته و زخمی برجای گذاشته است. اقتصاد اوکراین با خسارتی بالغ بر ۴۰۰ میلیارد دلار مواجه شده، در حالی که روسیه نیز تحت فشار تحریم‌های بی‌سابقه غرب قرار دارد. پوتین با اشاره به حملات اخیر اوکراین به مناطق مرزی کورسک و بلگورود که شامل ۵۲۴ حمله پهپادی و موشکی در سه روز بود، کی‌یف را به نقض آتش‌بس‌های پیشنهادی، از جمله آتش‌بس ۳۰ روزه مورد حمایت دونالد ترامپ، متهم کرد. این حملات، به گفته او، «فاقد ارزش نظامی» و صرفاً با «انگیزه‌های سیاسی» انجام شده‌اند. این اتهامات متقابل، عمق بی‌اعتمادی میان طرفین را نشان می‌دهد که هرگونه پیشرفت دیپلماتیک را دشوار ساخته است.

استانبول، صحنه صلح یا شطرنج قدرت؟

پیشنهاد پوتین برای مذاکرات مستقیم در استانبول، با اظهارات جدیدی همراه شده که نشان‌دهنده انعطاف ظاهری مسکو است. او صراحتاً اعلام کرد که روسیه توافق آتش‌بس جدید با اوکراین را رد نمی‌کند و این امکان کاملاً در دسترس است، مشروط بر اینکه کی‌یف و «اربابانش» – اشاره‌ای کنایه‌آمیز به غرب – با حسن نیت به میز مذاکره بیایند. پوتین با لحنی قاطع گفت: «توپ در زمین اوکراین است. اگر موافق باشند، بیایید ۱۵ مه در استانبول همدیگر را ببینیم.» او همچنین از گفت‌وگوی قریب‌الوقوع خود با رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، خبر داد و از وی خواست تا «همه فرصت‌ها» را برای این مذاکرات فراهم کند، با تأکید بر اینکه «استانبول بهترین مکان برای گفت‌وگوست.» 

این اظهارات، از چند منظر قابل‌تأمل است؛ نخست، انتخاب ترکیه به دلیل روابط متعادل آنکارا با مسکو و کی‌یف و تجربه موفق میانجی‌گری در توافق صادرات غلات، تصمیمی استراتژیک است. دوم، تأکید پوتین بر امکان آتش‌بس جدید، می‌تواند نشانه‌ای از تمایل به کاهش فشار‌های بین‌المللی باشد، به‌ویژه در شرایطی که تحریم‌ها اقتصاد روسیه را تحت فشار قرار داده است. با این حال، این پیشنهاد ممکن است تاکتیکی برای خرید زمان باشد، به‌ویژه با توجه به پیشرفت‌های اخیر نیرو‌های روسی در مناطق شرقی اوکراین. در مقابل، اوکراین و اتحادیه اروپا با بیانیه‌ای مشترک، خواستار آتش‌بس ۳۰ روزه از روز دوشنبه (۲۲ اردیبهشت) شده‌اند و هرگونه مذاکره بدون توقف کامل درگیری‌ها را غیرممکن دانسته‌اند.

این بیانیه، با تهدید به تحریم‌های جدید علیه بخش‌های بانکی و انرژی روسیه و پیشنهاد استفاده از دارایی‌های مسدودشده مسکو برای جبران خسارات اوکراین، پیام روشنی به کرملین ارسال کرده است. پوتین این رویکرد را «اولتیماتوم» و «خصمانه» توصیف کرد و آن را تلاشی برای تحمیل خواسته‌های غرب دانست. این تقابل لفظی، چشم‌انداز مذاکرات پیشنهادی را با ابهام مواجه کرده است.

 میانجی‌گری در بحران: از اردوغان تا ترامپ

نقش میانجی‌گران بین‌المللی در این تحولات، بیش از پیش برجسته شده است. پوتین در سخنان خود از دونالد ترامپ به دلیل تلاش برای میانجی‌گری تشکر کرد و به آتش‌بس پیشنهادی او اشاره نمود که به ادعای مسکو، ۱۳۰ بار توسط اوکراین نقض شده است. ترامپ که از زمان بازگشت به میز ریاست‌جمهوری، پایان دادن به جنگ اوکراین را اولویت خود قرار داده، با فرستادن نمایندگان به مسکو و کی‌یف، سعی در ایجاد فضای گفت‌و‌گو داشته است. با این حال، ناکامی در جلب توافق روسیه با آتش‌بس ۳۰ روزه، تنش‌هایی را در تیم دیپلماتیک او ایجاد کرده است. 

در این میان، ترکیه به عنوان میانجی‌ای بی‌طرف، نقشی کلیدی ایفا می‌کند. پوتین با تأکید بر توانایی اردوغان در فراهم کردن همه فرصت‌ها برای مذاکرات، عملاً ترکیه را به مرکز ثقل دیپلماسی این بحران تبدیل کرده است. اردوغان که پیش‌تر نیز با موفقیت میانجی‌گری کرده، می‌تواند از این فرصت برای تقویت جایگاه ترکیه در صحنه جهانی استفاده کند. با این حال، مؤفقیت مذاکرات به عوامل متعددی از جمله حسن نیت طرفین و توانایی آنکارا در مدیریت انتظارات متضاد بستگی دارد.

 محور مسکو-پکن: وزنه‌ای در برابر غرب

اظهارات پوتین درباره سفر به چین برای شرکت در مراسم هشتادمین سالگرد پیروزی در جنگ جهانی دوم، پیامی استراتژیک به غرب است. او با اشاره به «رنج‌های مشترک» روسیه و چین در جنگ جهانی دوم، روابط دو کشور را نمادین خواند و از گسترش همکاری‌های سیاسی، اقتصادی و نظامی سخن گفت. در شرایطی که تحریم‌های غرب، اقتصاد روسیه را تحت فشار قرار داده، روابط نزدیک با چین به مسکو توان بیشتری برای مقاومت داده است. بر اساس داده‌های اقتصادی، تجارت دوجانبه روسیه و چین در سال ۲۰۲۴ به بیش از ۲۵۰ میلیارد دلار رسید، که نشان‌دهنده عمق این همکاری است. 

این محور، نه‌تنها به روسیه امکان دور زدن تحریم‌ها را داده، بلکه به پوتین اهرمی برای مذاکره از موضع قوی‌تر بخشیده است. در مقابل، اوکراین با تکیه بر حمایت نظامی و مالی غرب، در تلاش است تا از طریق دیپلماسی و فشار اقتصادی، مسکو را به عقب‌نشینی وادار کند. استفاده از دارایی‌های مسدودشده روسیه که در بیانیه اوکراین و اروپا به آن اشاره شده، می‌تواند منبع مالی برای بازسازی کی‌یف باشد، اما خطر تشدید تنش‌ها را نیز به همراه دارد.

صلح پایدار یا ادامه تقابل؟

پیشنهاد پوتین برای مذاکرات در استانبول، همراه با اعلام آمادگی برای آتش‌بس جدید، می‌تواند روزنه‌ای به سوی صلح باشد. با این حال، شرط‌بندی او بر پذیرش مذاکرات بدون پیش‌شرط و تأکید بر حل ریشه‌های بحران، با مواضع کی‌یف و غرب در تضاد کامل قرار دارد. تهدید اوکراین و اروپا به تحریم‌های جدید و استفاده از دارایی‌های مسدودشده، می‌تواند مسکو را به تشدید اقدامات نظامی سوق دهد، به‌ویژه در شرایطی که حملات پهپادی و موشکی در دو سوی مرز ادامه دارد. این تحولات نه‌تنها پیچیدگی‌های دیپلماسی مدرن را نشان می‌دهد، بلکه ضرورت هوشیاری در برابر بازی‌های قدرت جهانی را گوشزد می‌کند.

در پایان باید گفت که مؤفقیت مذاکرات پیشنهادی، به توانایی طرفین در یافتن نقاط مشترک و پرهیز از اقدامات تحریک‌آمیز بستگی دارد.