خانواده در کشاکش دو عصر

باشگاه خبرنگاران جوان - خانواده در منظومه فکری اسلام، تنها یک نهاد اجتماعی کوچک نیست، بلکه خاستگاه اصلی تمدن‌سازی و کانون پرورش انسان‌هایی است که قرار است بارِ سنگین خلیفه‌اللهی را بر دوش کشند. در جهان پرآشوب معاصر که از آن به عنوان «آخرالزمان» یاد می‌شود، این نهاد مقدس بیش از هر زمان دیگری در معرض طوفان‌های سهمگین تزلزل، بی‌هویتی و گسست قرار گرفته است. در این میان، «باور مهدویت» و «فرهنگ انتظار» نه صرفاً به عنوان یک عقیده کلامی مربوط به آینده، بلکه به عنوان یک راهبرد کلانِ تربیتی و یک پناهگاه امن روانی، نقشی بی‌بدیل در حفظ، تحکیم و تعالی خانواده ایفا می‌کند.

برای درک عمیق نقش مهدویت در خانواده، ابتدا باید موقعیت کنونی خانواده را در بستر تاریخ شناخت. پژوهش‌های مبتنی بر روایات اسلامی، دو تصویر کاملاً متفاوت از خانواده را در برابر ما قرار می‌دهند: یکی خانواده در «آخرالزمان» و دیگری خانواده در «عصر ظهور». متون دینی با هشداری بیدارکننده، وضعیت خانواده در دوران پیش از ظهور (آخرالزمان) را وضعیتی بحرانی ترسیم می‌کنند. در این دوران، که ما اکنون در متن آن زندگی می‌کنیم، خانواده کانون تغییرات منفی و تحولات نگران‌کننده است. این تغییرات شامل تزلزل در اصلِ نهاد خانواده، فروپاشی پیوندها، ارزش‌زدایی از مفاهیم مقدس، تضعیف کارکرد‌های تربیتی و عاطفی، و جابه‌جایی نقش‌های اصیل خانوادگی است. در این گرداب، که فساد و ناامنی اخلاقی کیان خانه را تهدید می‌کند، بشر بیش از هر زمان دیگری نیازمند یک «مدل نجات‌بخش» است.

در نقطه مقابلِ این تصویر تیره، «عصر ظهور» به عنوان تجلی‌گاهِ خانواده تراز الهی قرار دارد. مهدویت نویدبخشِ بازگشت خانواده به ریل اصلی و فطری آن است. در گفتمان مهدوی، عصر ظهور تنها زمانِ اصلاح ساختار‌های سیاسی نیست، بلکه دورانِ «تحولات بنیادین خانواده» نیز هست. در آن دوران، با استقرار عدالت و حاکمیت عقلانیت تحت رهبری امام معصوم (ع)، خانواده از آسیب‌های دوران غیبت رها می‌شود. روایات عصر ظهور نشان می‌دهند که در آن جامعه آرمانی، امنیت روانی و اخلاقی چنان بر خانواده‌ها سایه می‌افکند که زنان و دختران در اوج امنیت و کرامت زیست می‌کنند و سطح حکمت و دانایی در خانه‌ها چنان بالا می‌رود که زنان در خانه‌های خویش بر اساس کتاب خدا و سنت پیامبر قضاوت می‌کنند.

بنابراین، نقش باور مهدویت در زمان حال، پل زدن میان این دو وضعیت است. خانواده‌ای که باور مهدوی دارد، تسلیم جبرِ محیطیِ آخرالزمان نمی‌شود؛ بلکه با الهام از الگوی آرمانی عصر ظهور، تلاش می‌کند تا «جزیره‌ای از عصر ظهور» را در میان دریای طوفانی آخرالزمان بنا کند. این نگاه، خانواده را از انفعال و ناامیدی خارج کرده و به یک نهادِ «فعال» و «منتظر» تبدیل می‌کند که مأموریتش زمینه‌سازی برای آن تحول بزرگ است.

کیمیای محبت و امید: مؤلفه‌های هیجانی و عاطفی در تحکیم خانواده

باور به مهدویت، فراتر از یک رویکرد جامعه‌شناختی، دارای ابعاد عمیق روان‌شناختی و عاطفی است که مستقیماً بر تار و پود روابط اعضای خانواده اثر می‌گذارد. مطالعات نشان می‌دهد که «فرهنگ انتظار» سرشار از مؤلفه‌های هیجانی مثبت است که هر یک به مثابه ستونی برای استحکام بنای خانواده عمل می‌کنند. یکی از مهم‌ترین این مؤلفه‌ها، «امیدواری به آینده» است. در شرایطی که ناامیدی و یأس می‌تواند منجر به افسردگی و سردی روابط همسران شود، باور به وجود امامی زنده که ناظر بر احوال است و آینده‌ای روشن را رقم خواهد زد، نور امید را در دل خانواده روشن نگه می‌دارد. خانواده مهدوی، بن‌بست ندارد و این روحیه امید، تاب‌آوری اعضا را در برابر مشکلات اقتصادی و اجتماعی بالا می‌برد.

مؤلفه کلیدی دیگر، «ارتباط قلبی و محبت به امام» است. وقتی اعضای یک خانواده حول محورِ محبت به یک وجود مقدس و کامل (امام زمان عج) متحد می‌شوند، این محبت متعالی، بر روابط افقی آنها (رابطه همسران با یکدیگر و با فرزندان) نیز سایه می‌افکند. محبت به امام، قلب را رقیق و مهربان می‌کند و خودخواهی‌ها و منیت‌ها را که عامل اصلی نزاع‌های خانوادگی است، کاهش می‌دهد. خانواده‌ای که عادت دارد برای سلامتی و فرج امامش دست به دعا بردارد و صبح خود را با «دعای عهد» آغاز کند، فضایی آکنده از معنویت و ذکر را تجربه می‌کند. این فضای معنوی، به طور ناخودآگاه مانع از بروز رفتار‌های پرخاشگرانه و ناهنجار می‌شود.

علاوه بر این، باور مهدوی حس «عزت‌مندی» و «کرامت» را در اعضای خانواده تقویت می‌کند. کسی که خود را «منتظر» و سربازِ مصلحِ کل جهان می‌داند، برای خود شأن و منزلتی قائل است که اجازه نمی‌دهد به پستی‌ها و آلودگی‌های اخلاقی تن دهد. این «هویت مهدوی»، یک سپر محافظتی قوی برای جوانان و نوجوانان خانواده در برابر تهاجم فرهنگی و آسیب‌های اجتماعی ایجاد می‌کند. بنابراین، مهدویت با تزریق امید، محبت، معنویت و عزت نفس، «سلامت روانی» خانواده را تضمین کرده و از فروپاشی عاطفی آن جلوگیری می‌کند.

لنگرگاه نجات در طوفان بحران‌ها: کارکرد باورها، ارزش‌ها و هنجار‌ها

کارایی باور مهدویت تنها در شرایط عادی نیست، بلکه عیارِ واقعی آن در بحران‌ها و شدائد (مانند دوران همه‌گیری کرونا یا بحران‌های مشابه) مشخص می‌شود. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که اندیشه انتظار دارای ظرفیت عظیمی برای مدیریت بحران در خانواده است که در سه ساحت «باورها»، «ارزش‌ها» و «هنجارها» نمود می‌یابد.

در ساحت «باورها»، اعتقاد به حضور «عین‌الله الناظره» (چشم بینای خدا) و نظارت امام بر زندگی، به اعضای خانواده اطمینان قلب می‌دهد. آنها می‌دانند که در سختی‌ها تنها نیستند و پدری مهربان (الامام الانیس الرفیق) هوای آنها را دارد. این باور، اضطراب‌های وجودی و ترس از آینده را که در بحران‌ها به جان خانواده می‌افتد و باعث پرخاشگری می‌شود، مهار می‌کند. ایمان به اینکه تمام مقدرات تحت اشراف ولیّ خداست، آرامشی ژرف به خانواده می‌بخشد که روانشناسان از آن به عنوان «ایمنی روانی» یاد می‌کنند.

در ساحت «ارزش‌ها»، فرهنگ انتظار مجموعه‌ای از فضائل اخلاقی را به عنوان «ویژگی‌های منتظران» به خانواده تزریق می‌کند. صبر، ایثار، گذشت، و همدلی، از شاخصه‌های بارز یاران امام زمان است. خانواده‌ای که خود را در اردوگاه منتظران می‌بیند، تلاش می‌کند این ارزش‌ها را در خود درونی کند. در دوران سختی و بحران، همین ارزش‌هاست که باعث می‌شود اعضای خانواده به جای سرزنش یکدیگر، با صبر و ایثار باری از دوش هم بردارند؛ و نهایتاً در ساحت «هنجار‌ها و رفتارها»، مهدویت سبک زندگی خانواده را تغییر می‌دهد. رفتار خانواده مهدوی، «رنگِ خدایی» و «صبغه مهدوی» به خود می‌گیرد. مناسک جمعی مانند دعای توسل خانوادگی، صدقه دادن برای سلامتی امام، و کمک‌های مؤمنانه به نیازمندان به نیابت از حضرت، رفتار‌هایی هستند که همبستگی اعضا را تقویت می‌کنند. این هنجار‌ها باعث می‌شود اعضای خانواده از فردگراییِ مخربِ مدرن فاصله گرفته و به یک روح جمعی متعالی دست یابند. اتصال قلب فرزندان به حضرت مهدی (عج) در این فرآیند، آنها را از کج‌روی‌ها و ناهنجاری‌های رفتاری مصون می‌دارد، زیرا شرم از حضور امام، قوی‌ترین بازدارنده در برابر گناه است.

در نهایت، می‌توان دریافت که باور مهدویت و فرهنگ انتظار، یک داروی شفابخش و یک استراتژی جامع برای نجات خانواده در عصر غیبت است. این باور، با ترسیم افق روشنِ «عصر ظهور» به عنوان الگوی مطلوب، خانواده را از غرق شدن در مرداب آسیب‌های آخرالزمانی نجات می‌دهد. مؤلفه‌های هیجانیِ آن همچون عشق و امید، پیوند‌های عاطفی را مستحکم می‌سازد و ساختارِ اعتقادی و ارزشیِ آن، تاب‌آوری خانواده را در برابر بحران‌ها تضمین می‌کند. خانواده مهدوی، سلول بنیادینِ «تمدن نوین اسلامی» است؛ خانواده‌ای که در زمینِ پرچالشِ امروز زندگی می‌کند، اما با آسمانِ آرمان‌های فردا پیوند خورده است و همین پیوند، رازِ ماندگاری، نشاط و تعالی آن است.

منبع: مهر