روش تربیت کودک باحیا

باشگاه خبرنگاران جوان - در دنیای پرشتاب امروز که رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی و تبلیغات، گفتمان اخلاقی را به حاشیه رانده‌اند، بازگشت به مفاهیم اصیل و تربیت‌محور، ضرورتی انکارناپذیر است. یکی از این مفاهیم کلیدی، «حیا» است. واژه‌ای که گرچه در فرهنگ دینی و ادبی ما پیشینه‌ای کهن دارد، اما در ادبیات تربیتی امروز کمتر بدان پرداخته شده و در میان موج بی‌پروایی‌ها و هنجارشکنی‌های رسانه‌ای، گاه به‌عنوان نوعی ضعف یا کم‌رویی تعبیر می‌شود.

در حالی که حیا، نه‌تنها یک صفت فردی، بلکه یک نیروی درونی برای خودمراقبتی اخلاقی، حفظ کرامت انسانی و احترام متقابل است. کودکی که حیا دارد، نه به اجبار و ترس، بلکه با درک درونی از ارزش خود و دیگران، از خطا فاصله می‌گیرد. نوجوانی که حیا را می‌فهمد، پیش از آن‌که تحت فشار گروه همسالان به سمت انحراف کشیده شود، «نه» گفتن را می‌آموزد.

اما سوال اینجاست؛ چگونه می‌توان در روزگاری که اغلب کودکان و نوجوانان، بیشتر از خانواده با گوشی‌های هوشمند و محتوا‌های گاه غیراخلاقی در ارتباط‌اند، مفهومی، چون «حیا» را نه فقط آموزش داد، بلکه در درون آنها نهادینه کرد؟

در این چهارچوب، در گفت‌و‌گو با محمدرضا پی‌سپار استاد حوزه و دانشگاه، به بررسی چیستی حیا، تفاوت آن با خجالت، کارکرد‌های آن در تربیت کودک، و راه‌های تقویت و احیای این فضیلت بنیادین پرداخته‌ایم. آنچه در ادامه می‌خوانید حاصل این گفتگوست:

حیا دقیقاً چیست و چه تفاوتی با خجالت یا کم‌رویی دارد؟

حیا در تعریف دقیق تربیتی و دینی، نوعی خودآگاهی اخلاقی همراه با بازدارندگی درونی است. کسی که حیا دارد، با آگاهی از شأن انسانی خود و دیگران، از رفتار‌هایی که به کرامت شخصی یا اجتماعی آسیب می‌زند، خودداری می‌کند. در حالی که خجالت، اغلب نوعی واکنش اضطرابی و ناشی از کمبود اعتماد به نفس یا ترس از قضاوت دیگران است.

حیا ریشه در عقل و فطرت دارد، اما خجالت معمولاً زاییده ضعف روانی یا فشار‌های محیطی است. کودک یا نوجوانی که با حیا تربیت شده، ممکن است در جمع باوقار و محتاط باشد، اما وقتی اطمینان یابد رفتارش مناسب است، با اعتماد به نفس عمل می‌کند. در حالی که فرد خجالتی حتی در مواقعی که حق با اوست، از بیان خود عاجز می‌ماند. در متون دینی نیز حیا به‌عنوان نشانه‌ای از ایمان معرفی شده است. پیامبر (ص) فرمود: «الحیاء من الإیمان» یعنی حیا بخشی از ایمان است. این یعنی حیا نه ضعف، که قدرت درونی است.

چرا حیا برای کودکان و نوجوانان اهمیت دارد؟ چه کارکرد‌هایی در تربیت اخلاقی دارد؟

حیا یک رکن اساسی در تربیت شخصیت و هویت اخلاقی کودکان و نوجوانان است. اهمیت کارکرد‌های حیا در این دوران حساس عبارتند از:

۱: خودمراقبتی درونی: حیا نوعی محافظ درونی است که کودک و نوجوان را حتی در نبود پدر و مادر، از کار نادرست بازمی‌دارد. او می‌داند برخی رفتار‌ها «شأن او را پایین می‌آورد» نه فقط اینکه «کسی ممکن است ناراحت شود».

۲: پیشگیری از انحرافات جنسی و رفتاری: نوجوانی که درکی از حیا دارد، نسبت به محتوای غیراخلاقی، لباس‌های نامناسب یا لمس‌های ناخواسته حساس‌تر و مقاوم‌تر عمل می‌کند.

۳: تقویت احترام متقابل: حیا باعث می‌شود کودک نه تنها از رفتار‌های زننده خودداری کند، بلکه به حریم دیگران نیز احترام بگذارد. این یک پیش‌شرط اساسی برای رشد اجتماعی سالم است.

۴: خودمهارگری: کودکان و نوجوانانی که حیا دارند، کمتر رفتار‌های هیجانی، پرخاشگرانه یا افراطی از خود نشان می‌دهند. حیا مانند ترمز اخلاقی عمل می‌کند.

در مقابل، کودکی که در محیطی رشد می‌کند که در آن بی‌حیایی عادی‌سازی شده، ممکن است دچار بی مرزی رفتاری، ناهنجاری‌های کلامی، و حتی آسیب‌های روانی در آینده شود.

آیا می‌توان گفت شاهد کمرنگ شدن حیا در نسل جدید هستیم؟

بله. چند عامل کلیدی باعث شده‌اند که حیا، به‌ویژه در بین نوجوانان و حتی کودکان، کم‌رنگ یا در مواردی معکوس شود.

اول. رسانه‌های تصویری و شبکه‌های اجتماعی یعنی این فضاها، عمدتاً فرهنگ نمایش، جلب توجه، و عبور از مرز‌های اخلاقی را تشویق می‌کنند. بسیاری از محتواها، مستقیماً به تضعیف شرم و حیا کمک می‌کنند و حتی آن را عقده معرفی می‌کنند.

دوم تربیت‌های مبتنی بر جرئت‌ورزی افراطی؛ برخی روش‌های تربیتی غربی که بدون تفکیک میان اعتماد به نفس و وقاحت طراحی شده‌اند، بچه‌ها را به عبور از حیا تشویق می‌کنند تا صرفاً جسور جلوه کنند.

سوم. کم‌رنگ شدن مرجعیت خانواده؛ والدینی که در خانه حریم‌ها را رعایت نمی‌کنند یا بین خود و فرزندان‌شان در پوشش، گفتار یا رفتار حد نمی‌گذارند، ناخودآگاه الگویی برای بی‌حیایی به فرزند می‌دهند.

چهارم. افزایش مصرف‌گرایی و مادی‌گرایی: وقتی ارزش انسان به ظواهرش تقلیل یابد، مفاهیمی مانند حیا، خویشتنداری، یا قناعت، به حاشیه می‌روند.

چه راهکار‌هایی برای احیای حیا در تربیت کودکان وجود دارد؟

احیای حیا یک فرآیند تدریجی و عمیق است. راهکار‌های مؤثر در این زمینه عبارتند از ایجاد الگو‌های واقعی در خانواده، استفاده از داستان‌ها و قصه‌های اخلاقی، تقویت هویت دینی و اخلاقی در مدرسه، نظارت هوشمندانه بر رسانه‌ها و فضای مجازی و آموزش مهارت‌های خودآگاهی و عزت‌نفس.

والدینی که در پوشش، گفتار و رفتار با فرزندان خود باوقار و محترمانه رفتار می‌کنند، ناخواسته حیا را آموزش می‌دهند. اگر پدر و مادر همدیگر را با احترام صدا کنند و حد و مرز رفتاری داشته باشند، کودک نیز آن را می‌آموزد.

از داستان‌های قرآنی (مثل داستان یوسف علیه‌السلام)، تا ادبیات کلاسیک فارسی (مثل گلستان و بوستان)، الگو‌های درخشانی از حیا وجود دارد که با زبان کودکانه می‌توان منتقل کرد. ضمناً مدارس نباید صرفاً آموزش علمی را مد نظر قرار دهند. فضا‌هایی مثل نمازخانه، مشاوره‌های اخلاقی، گفت‌و‌گو‌های آزاد درباره حیا و وقار، می‌تواند درونی‌سازی این مفاهیم را تسهیل کند.

علاوه بر آن والدین باید هم آگاهی داشته باشند، هم ارتباط فعال با فرزندشان درباره محتوای رسانه‌ای برقرار کنند. استفاده از ابزار‌های فیلترینگ هوشمند و مدیریت زمان استفاده از گوشی هم ضروری است. وقتی کودک خودش را ارزشمند بداند، کمتر برای دیده‌شدن به رفتار‌های خارج از حیا متوسل می‌شود.

آیا ترویج حیا به معنای سرکوب احساسات یا محدود کردن آزادی نیست؟

این یکی از سوءتفاهم‌های رایج است. حیا به‌هیچ‌وجه به معنای سرکوب احساسات یا حذف فردیت نیست. اتفاقاً کودکی که حیادار است، بهتر می‌تواند احساساتش را مدیریت کند و در جای مناسب، به شکل سالم بروز دهد.

حیا به او نمی‌گوید «احساس نداشته باش» بلکه می‌آموزد «چگونه و کجا احساساتت را نشان بدهی». همان‌طور که فردی با تربیت هنری، می‌داند چه‌وقت باید بلند آواز بخواند و چه‌وقت سکوت کند. در تربیت اسلامی، حیا از جمله فضیلت‌هایی است که به تقویت آزادی درونی منجر می‌شود. یعنی فرد به‌جای اینکه تحت سلطه‌ی فشار اجتماعی، میل لحظه‌ای یا نگاه دیگران عمل کند، بر اساس ارزش‌های درونی تصمیم می‌گیرد. این، آزادی واقعی است، نه رهاشدگی.

حیا، اگر درست شناخته شود، نه تنها مانعی در رشد کودک نیست، بلکه یک ستون اصلی شخصیت انسانی اوست. در جهانی که هنجارشکنی به یک ارزش بدل شده، ترویج حیا یعنی بازگرداندن کرامت به زندگی. اگر خانواده‌ها، مدارس، رسانه‌ها و نظام‌های تربیتی، با درایت و ظرافت، حیا را بازتعریف کنند و از تحمیل به سمت درونی‌سازی بروند، می‌توان امیدوار بود نسلی پرورش یابد که هم آزاد است، هم باوقار، هم جسور است، و هم محترم.

منبع: مهر