نسل همیشه «آنلاین»

باشگاه خبرنگاران جوان - نوجوانان امروز در دنیایی بزرگ می‌شوند که مرز میان واقعیت و فضای مجازی هر روز کمرنگ‌تر می‌شود. در حالی که گوشی‌های هوشمند و شبکه‌های اجتماعی دروازه‌ای به بی‌نهایت محتوا و ارتباط گشوده‌اند، بسیاری از متخصصان هشدار می‌دهند این حضور بی‌وقفه در جهان آنلاین، در حال بازنویسی شیوه رشد، یادگیری و تجربه احساسات در نسل جدید است. گزارش پیش رو می‌کوشد نشان دهد وابستگی روزافزون نوجوانان به شبکه‌های اجتماعی چگونه بر مغز، رفتار و هویت اجتماعی آنها اثر می‌گذارد، چرا قطع ارتباط راه‌حل نیست و آموزش سواد رسانه‌ای، به‌ویژه در خانواده‌ها، به ضرورتی فوری تبدیل شده است.

نسل جدید نوجوانان سکوت را در دنیای صفحه‌نمایش به ندرت تجربه می‌کنند: حتی زمانی که گوشی را زمین می‌گذارند، ذهن‌شان همچنان در حال اسکرول، جست‌و‌جو و نگاه به نوتیفیکیشن‌ها در شبکه‌های اجتماعی است.

پیشرفت فناوری، افزایش تعداد دستگاه‌های دیجیتال در خانه (گوشی پدر، گوشی مادر، تبلت یا لپ‌تاپ) و کاهش فرصت‌های تفریحی هیجان‌انگیز یا مقرون‌به‌صرفه، باعث شده است که موبایل به یکی از اصلی‌ترین سرگرمی‌های نوجوانان تبدیل شود. این استفاده گسترده نه فقط سرگرمی در نظر گرفته می‌شود، بلکه با ساختار روانی، رفتاری، اجتماعی و جسمانی نوجوانان تداخل پیدا کرده است.

استفاده‌های نابجا

بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO)، استفاده نابجا یا آسیب‌زا از شبکه‌های اجتماعی توسط نوجوانان از حدود ۷ درصد در سال ۲۰۱۸ به ۱۱ درصد در سال ۲۰۲۲ افزایش یافته است. استفاده نابجا یا آسیب‌زا از شبکه‌های اجتماعی به معنای این است که نوجوان نمی‌تواند زمان آنلاین بودنش را کنترل کند، وقتی از گوشی یا شبکه‌ها دور می‌ماند ناراحت می‌شود و فعالیت‌های روزمره‌اش مانند درس، خواب یا تعامل با خانواده و دوستان تحت تاثیر منفی قرار می‌گیرد.

بر اساس گزارش WHO که داده‌های تقریبا ۲۸۰ هزار نوجوان را بررسی کرده، این رقم در سال ۲۰۲۲ به ۱۱ درصد رسیده است. همچنین، در سال ۲۰۲۲ حدود ۱۲ درصد از نوجوانان این منطقه در معرض استفاده مشکل‌ساز بازی‌های دیجیتال نیز قرار داشته‌اند. 

بر اساس مطالعه‌ای که در سال ۲۰۲۴ با عنوان «چگونه زمان صفحه‌نمایش و اتصال مداوم به شبکه‌های اجتماعی از زمان پاندمی کووید ۱۹ بر رفاه روانی و روابط نوجوانان تاثیر گذاشته است» که در مجله «Social Sciences» و با داده‌های بین‌المللی انجام شده است، پس از همه‌گیری کووید ۱۹، میزان «هایپرکانکشن» یعنی ارتباط مداوم و بسیار زیاد با شبکه‌های اجتماعی در میان نوجوانان به‌طور محسوسی افزایش یافته است.

همچنین تحقیقات جدید نشان می‌دهند مساله فقط میزان ساعت استفاده نیست، بلکه «رفتار اعتیادگونه» است که ارتباط بیشتری با مشکلات سلامت روان دارد؛ بر اساس پژوهشی که در خرداد ۱۴۰۴ (ژوئن ۲۰۲۵) در نشریه JAMA منتشر شده است، نوع استفاده از صفحه‌نمایش اهمیت بیشتری از «صرفا میزان ساعت استفاده» دارد؛ پژوهش روی حدود ۴٬۳۰۰ نوجوان ۹ تا ۱۰ ساله انجام شد و نشان داد نوجوانانی که الگوی استفاده اعتیادگونه مانند احساس ناتوانی در کنار گذاشتن گوشی، اضطراب هنگام قطع استفاده و تداوم استفاده برای فرار از مشکلات داشتند، دو تا سه برابر بیشتر از کسانی که چنین الگو‌هایی نداشتند، در معرض افکار یا رفتار‌های خودکشی قرار گرفتند.

وضعیت نوجوان‌های ایرانی

در ایران، داده‌ها نشان می‌دهند استفاده نوجوانان از صفحه‌نمایش‌ها و رسانه‌های دیجیتال رو به افزایش است. بر اساس مطالعه CASPIAN IV Study که در سال ۲۰۱۶ در مجله PubMed منتشر شد، در میان دانش‌آموزان ۶ تا ۱۸ سال، حدود ۳۳٫۴ درصد در روز‌های مدرسه و ۵۳ درصد در تعطیلات بیش از دو ساعت در روز تلویزیون یا ویدئو تماشا می‌کنند. این مطالعه با روش‌های نمونه‌گیری گسترده در سراسر ایران انجام شد و نشان داد نوجوانان در ساعات غیرمدرسه‌ای به طور قابل توجهی وقت بیشتری را در مقابل صفحه‌نمایش‌ها می‌گذرانند.

مطالعات دیگر نیز روند مشابهی را تایید کرده‌اند. یکی از این پژوهش‌ها که در سال ۲۰۱۹ و با نمونه ۱٬۵۹۰ نوجوان ایرانی ۱۰ تا ۱۲ ساله انجام شد و در PubMed منتشر شد، نشان داد استفاده از موبایل و تبلت به‌ویژه در خانوار‌هایی با وضعیت اقتصادی بالاتر بیشتر است. همچنین مطالعه دیگری گزارش داد وقت آزاد صرف کامپیوتر یا تلویزیون بیش از دو ساعت در روز، با افزایش خطر درگیری در دعوا، قلدری و پرخاشگری در کودکان و نوجوانان ایرانی مرتبط است. این یافته‌ها تاکید می‌کنند که الگوی استفاده از صفحه‌نمایش‌ها بر رفتار‌های اجتماعی و روانی نوجوانان تاثیرگذار است.

وقتی لایک جای بازی را می‌گیرد

کارشناسان معتقدند که افزایش وابستگی نوجوانان به شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی، صرفا حاصل جذابیت این فضا نیست، بلکه نتیجه مجموعه‌ای از عوامل طراحی، اجتماعی و تربیتی است. پلتفرم‌هایی مانند تیک‌تاک و اینستاگرام به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که پاداش‌های فوری و مکرر را در مغز تقویت می‌کنند. اسکرول بی‌پایان، لایک‌ها، نوتیفیکیشن‌ها و به‌روزرسانی‌های لحظه‌ای باعث می‌شود مغز نوجوان به جست‌وجوی دائمی برای دریافت پاداش‌های سریع عادت کند؛ وضعیتی که در طول زمان به نوعی چرخه اعتیاد رفتاری منجر می‌شود.

از سوی دیگر، بسیاری از نوجوانان به دلیل محدودیت‌های اقتصادی، کمبود امکانات فرهنگی و ورزشی یا فاصله زیاد از مراکز تفریحی، گزینه‌های جایگزین زیادی برای اوقات فراغت ندارند. در چنین شرایطی، تلفن همراه به آسان‌ترین و ارزان‌ترین ابزار سرگرمی تبدیل می‌شود، موضوعی که بسیاری از والدین نیز به آن واقفند.

البته گسترش استفاده از ابزار‌های دیجیتال در خانواده‌ها نیز این روند را تقویت کرده است؛ بسیاری از کودکان از سال‌های نخست زندگی با تبلت، لپ‌تاپ و گوشی هوشمند در تماس‌اند و این تفاوت مهمی با نسل‌های گذشته ایجاد کرده است. علاوه بر این، الگو‌های رفتاری والدین نقش مهمی دارد؛ وقتی والدین خود زمان زیادی را در شبکه‌های اجتماعی می‌گذرانند، فرزندان نیز آن را رفتار طبیعی تلقی می‌کنند. کارشناسان همچنین بر ضعف مهارت‌های «سواد رسانه‌ای» در خانواده‌ها تاکید دارند؛ بسیاری از والدین نمی‌دانند چگونه به فرزندان‌شان بیاموزند انتخابگر، منتقد و آگاه در برابر محتوا باشند، نه صرفا مصرف‌کننده‌ای منفعل در برابر الگوریتم‌های پلتفرم‌ها.

مساله‌ای فراتر از تکنولوژی

مساله حضور نوجوانان در فضای مجازی، صرفا یک «عادت نسلی» نیست، بلکه پدیده‌ای چندبعدی با اثرات روانی، اجتماعی و تربیتی است. نوجوانانی که بیشتر وقت خود را در شبکه‌های اجتماعی می‌گذرانند، فرصت کمتری برای گفت‌و‌گو‌های رودررو، بازی‌های گروهی و تجربه‌های واقعی پیدا می‌کنند؛ در نتیجه مهارت‌هایی مانند همدلی، تفکر انتقادی و خلاقیت در آنها تضعیف می‌شود. 

از سوی دیگر، بسیاری از والدین و مربیان نیز فاقد سواد رسانه‌ای لازم‌اند و نمی‌توانند راهنمای موثری برای فرزندان‌شان باشند؛ در حالی که حذف یا فیلتر پلتفرم‌ها راه‌حل پایدار نیست، بلکه آموزش مهارت استفاده و ارتقای آگاهی دیجیتال، کلید اصلی پیشگیری از آسیب‌هاست. این مجموعه واقعیت‌ها نشان می‌دهد که ما با مساله‌ای روبه‌رو هستیم که نه صرفا فناوری‌محور، بلکه تربیتی و فرهنگی است؛ مساله‌ای که حل آن نیازمند درک، گفت‌و‌گو و آموزش جمعی است.

منبع: شرق