۱۳ آبان و روایت‌های مکتوب از یک واقعه تاریخی

باشگاه خبرنگاران جوان؛ نفیسه خلیلی - سیزده آبان ۱۳۵۸ نقطه عطفی در تاریخ انقلاب اسلامی ایران به شمار می‌رود. در این روز عده‌ای از دانشجویان انقلابی با تسخیر سفارتخانه آمریکا در ایران، زمینه‌ساز تحولی بزرگ در تاریخ انقلاب اسلامی ایران شدند.

تأثیر این اقدام شجاعانه دانشجویان پیرو خط امام تا آنجا بود که بنیانگذار انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (ره) از این اقدام به عنوان «انقلاب دوم ایران» یاد کردند. در این گزارش به معرفی کتاب‌هایی پرداخته‌ایم که تاریخ روابط ایران و آمریکا و ابعاد گوناگون این حرکت تاریخی بزرگ را مورد بررسی قرار داده‌اند.

پشت دیوار‌های سفارت

این کتاب اثری پژوهشی و مستند است که به بررسی نقش سفارت آمریکا در تهران، پیش و پس از انقلاب‌اسلامی ایران می‌پردازد. مؤلف این کتاب دکتر محمدجواد اخوان با استفاده از اسناد لانه جاسوسی و نیز اسناد منتشرشده آرشیو امنیت ملی آمریکا، تصویری از تلاش‌های آمریکا برای حفظ ایران در چارچوب منافع آمریکا پس از انقلاب اسلامی ارائه داده است. کتاب ساختاری موضوع‌محور دارد و هر فصل به یکی از ابعاد فعالیت‌های سفارت، از نفوذ سیاسی و فرهنگی تا عملیات اطلاعاتی و جاسوسی، اختصاص‌یافته است. 

نویسنده با استناد به اسناد و گزارش‌های رسمی، روند تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران را در بستر روابط با آمریکا تحلیل کرده است. این اثر نه‌تنها به واقعه تسخیر سفارت می‌پردازد، بلکه زمینه‌ها و پیامد‌های آن را نیز بررسی می‌کند. اخوان در این کتاب، تلاش کرده است تا با کنار هم قرار دادن روایت‌های رسمی، اسناد محرمانه و تحلیل‌های کارشناسانه، تصویری چندلایه از مناسبات ایران و آمریکا در یکی از پرتنش‌ترین دوره‌های تاریخ معاصر ایران ارائه دهد.

ایران ۵۲ - آمریکا صفر 

این کتاب روایت ۴۴۴ روز چزاندن یک ابرقدرت است، که هادی سجادی‌پور آن را به رشته تحریر درآورده است. این کتاب تلاش کرده با گردآوری دیده‌ها و شنیده‌های دانشجویان مسلمان پیرو خط امام، جاسوسان و مسئولان آمریکایی، تصویری گزیده، اما فراگیر از این نقطه‌ی غیرقابل بازگشت تاریخ انقلاب اسلامی ارائه دهد.

ورود به لانه عقاب (روایتی نو از تسخیر لانه جاسوسی) 

این کتاب به قلم مهدی شریفی حاوی خاطراتی از معصومه ابتکار و برادران اصغرزاده و سیف‌اللهی درباره تسخیر لانه جاسوسی در ۱۳ آبان ۱۳۵۸ است و در پایان کتاب، اعترافات مرکز مطالعات راهبردی و بین‌المللی آمریکا دربارة تسخیر لانه جاسوسی به همراه تصاویری از مبارزات مردمی در آن دوران آورده شده است.

قصه شیر و عقاب 

این کتاب اثر صادق وفایی با هدف بررسی و تحلیل روابط ایران و آمریکا در سه فصل منتشر شده است. «قصه شیر و عقاب» هم قصه‌های واقعی تاریخی را شامل می‌شود، هم فلسفه قدرت‌طلبی غربی‌ها و هم دربردارنده عبرت‌های زیادی از تاریخ روابط ایران و آمریکاست. با خواندن این‌کتاب که به‌زبان ساده و عامیانه نوشته شده است می‌توانیم گذشته‌ای را که بین ایران و ایالات متحده آمریکا وجود داشته است تا امروز به‌طور فشرده مطالعه کنیم.

نویسنده در این اثر دست روی بزنگاه‌های تاریخی روابط ایران و آمریکا گذاشته است؛ مطالبی که هم برای مخاطب جذاب و قابل پیگیری باشد و هم از نظر تاریخی و مستند، ارزشمند و عبرت‌آموز. کتاب سه فصل اصلی دارد که در اولین فصل، تاریخ و شکل‌گیری هویت آمریکایی مرور می‌شود، سپس نویسنده در فصل دوم سرک‌هایی به گذشته ایران و آمریکا کشیده است، این فصل از جنگ جهانی دوم شروع می‌شود و در دوران سلطنت محمدرضا پهلوی ادامه پیدا می‌کند و با وقوع انقلاب اسلامی به پایان می‌رسد.

این ارتباطات در دوران جنگ تحمیلی هم با فراز و فرود‌هایی از دشمنی و کینه آمریکا نسبت به ایران همراه بوده است. اسناد و حقایقی که در سومین فصل کتاب مرور می‌شود، تاریخ مهمی است که شاید امروز فراموش یا در حافظه‌ها کمرنگ شده باشد، اما این امر چیزی از ارزش و اهمیت آنها کم نمی‌کند.

انقلاب دوم (تسخیر لانه‌ی جاسوسی آمریکا، آثار و پیامدها) 

این کتاب به قلم احمدرضا شاه‌علی در چند فصل مجزا به تسخیر سفارت آمریکا در ایران پرداخته و نگارنده پس از طرح کلیاتی درباره‌ی علل این اقدام، وضعیت و موضع‌گیری‌های افراد و گروه‌های مختلف را درباره این حرکت روشن ساخته، سپس به طور تفصیلی درباره آثار و پیامد‌های داخلی و خارجی آن بحث کرده است.

نویسنده در فصل دوم افزون بر بازتاب این حرکت، مواضع گروه‌ها و جریانات سیاسی هم‌چون گروه‌های اسلام‌نمای التقاطی، گروه‌های راست و گروه‌های مارکسیستی چپ را بررسی کرده است. در فصل سوم نیز به شفاف شدن مواضع گروه‌ها و نیرو‌های داخل انقلاب پرداخته و در فصل چهارم به آثار و پیامد‌های خارجی تسخیر لانه جاسوسی هم‌چون شکست حمله نظامی آمریکا در طبس و کودتای نوژه اشاره می‌کند. این کتاب با تصاویری از تسخیر لانه جاسوسی و گروگان‌گیری کارکنان سفارت آمریکا به پایان می‌رسد.

روابط ایران و آمریکا از پیروزی انقلاب اسلامی تا تسخیر لانه‌ی جاسوسی

این کتاب به قلم حسن خداوردی در شش فصل به بررسی روابط خارجی ایران و آمریکا از پیروزی انقلاب اسلامی و روی کار آمدن دولت موقت تا تسخیر سفارت آمریکا و سقوط دولت موقت می‌پردازد.

این کتاب در فصل اول به مباحث نظری سیاست خارجی، در فصل دوم به پیشینه روابط خارجی ایران و آمریکا بعد از جنگ جهانی دوم تا پیروزی انقلاب؛ در فصل سوم به روابط خارجی ایران و آمریکا در دوران تحولات انقلابی از قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ تا پیروزی انقلاب اسلامی؛ در فصل چهارم به روابط خارجی ایران و آمریکا بعد از روی کار آمدن دولت موقت تا اشغال سفارت و سقوط دولت موقت و در فصل پنجم به روابط خارجی ایران و آمریکا بعد از تسخیر سفارت آمریکا در تهران توسط دانشجویان پیرو خط امام تا قطع کامل روابط ایران و آمریکا می‌پردازد. 

همچنین فصل ششم دیدگاه امام‌خمینی (ره) درباره روابط ایران و آمریکا بعد از پیروزی انقلاب اسلامی را بررسی می‌کند.

تجلی بصیرت: مروری بر اقدام انقلابی جریان دانشجویی و مواضع امام خمینی (ره) در تسخیر لانه جاسوسی

این کتاب تالیف وحید حسین‌زاده و علی جعفری هرستانی تلاشی است در جهت تبیین ابعاد مختلف واقعه تسخیر لانه جاسوسی. نویسندگان در این اثر کوشیده‌اند با نگاهی تحلیلی و مستند به بررسی زمینه‌های پیدایش این رویداد، چگونگی وقوع آن و همچنین نتایج داخلی و بین‌المللی‌ای که برای نظام جمهوری اسلامی ایران به‌همراه داشت، بپردازند.

این کتاب در فصل اول به تحلیل تاریخی ماجرای تسخیر لانه جاسوسی و تاریخچه‌ای از روابط ایران و آمریکا، در فصل دوم به پایان ماجرا از زبان نخست‌وزیر در مجلس، در فصل سوم به موضع‌گیری‌های حضرت امام خمینی (ره) در جریان تسخیر لانه جاسوسی و در فصل چهارم به تغییر موضع دانشجویان تسخیرکننده لانه جاسوسی در رویارویی با استکبار می‌پردازد.

تسخیر لانه جاسوسی (خاطرات یکی از دانشجویان مسلمان پیرو خط امام)

این کتاب به قلم سید محمدهاشم پور یزدان پرست از دانشجویان مبارز قبل از انقلاب است که در این اثر به علل و زمینه‌های اقدام دانشجویان مسلمان مبارز برای تسخیر لانه جاسوسی با توجه به اسناد و مدارک پرداخته است.

دانشجویان و گروگان‌ها؛ تاریخ شفاهی دانشجویان پیرو خط امام

این کتاب با تدوین حسین جودوی شامل خاطرات جالب و شنیدنی آن دوران است که به صورت مصاحبه‌محور با تعداد زیادی از دانشجویان حاضر در واقعه تسخیر سفارت آمریکا به گفت‌و‌گو نشسته است و روایت‌های متعددی را از آن روز‌ها در کنار هم قرار داده که مجموعه‌ای ارزشمند برای مطالعه و پژوهش است.

کتاب بحران (سال آخر ریاست جمهوری کارتر) 

این کتاب تالیف همیلتون جردن و ترجمه محمد طاهری مقدم درباره‌ی وقایع سال آخر ریاست‌جمهوری جیمی کارتر، رئیس‌جمهور ایالات متحده به‌ویژه بحران‌های سیاسی و اجتماعی آن دوره است.

اولین بخش کتاب مربوط به مراسم تحلیف رونالد ریگان رقیب پیروز کارتر در سال ۱۹۸۱ و جریان آزاد‌سازی گروگان‌های آمریکایی است. بخش بعدی به ۱۳ آبان ۱۳۵۸ ماه، برابر با یکشنبه ۴ نوامبر ۱۹۷۹ مربوط می‌شود که به قضایای پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری در آمریکا و کاندیداتوری کارتر، ریگان و کندی اشاره می‌کند. این روند ادامه دارد تا تاریخ ۹ نوامبر ۱۹۷۹ (۱۸ آبان ۱۳۵۸)، که در آن نیز به اتفاقات مرتبط با ۱۳ آبان، تسخیر لانه جاسوسی و اوضاع و احوال گروگان‌ها و پیگیری‌های کارتر و دیگر رجل آمریکایی برای خلاصی آنها از زندان‌های ایران می‌پردازد.

بخش بعدی از تاریخ ۱۶ نوامبر همان سال آغاز و تا تاریخ سه شنبه ۲۰ نوامبر ادامه می‌یابد که به قضایای مهمی اشاره می‌کند که از آن جمله می‌توان به مشکلاتی که بر اثر تحریم نفت ایران از سوی آمریکا در بازار جهانی پیش آمده اشاره کرد. 

در بخش‌های پایانی کتاب به وقایع و رخداد‌های روز شنبه ۱۷ ژانویه ۱۹۸۱ مطابق با ۲۷ دی ماه ۱۳۵۹ پرداخته شده که در ادامه مطالب گذشته باز هم در ارتباط با گروگان‌های آمریکایی است و به تلاش‌های رئیس جمهور و دیگران برای رهایی آنها اشاره شده است.

ایران و آمریکا در چهل سال از ۱۳۵۷ تا ۱۳۹۷

این کتاب به قلم دکتر سهراب صلاحی به مقایسه دو نظریه «مقاومت» و «تنش زدایی» در سیاست خارجی پرداخته است. نویسنده با بررسی اسناد بالادستی دو نظام جمهوری اسلامی و ایالات متحده آمریکا به این نتیجه رسیده است که در حوزه سیاستگذاری می‌توان اهداف انقلاب اسلامی را در سه قلمرو ملی، بین‌الملل اسلامی و جهانی تبیین نمود. 

در قلمرو ملی، هدف انقلاب اسلامی، تبدیل ایران به یک قدرت بین‌المللی است؛ در قلمرو بین‌الملل اسلامی، ساخت تمدن نوین اسلامی و در عرصه بین‌الملل، تشکیل قطب قدرت مخالف نظام سلطه و تلاش برای اصلاح ساختار حاکم بر نظام بین‌الملل است که چرایی قرار گرفتن این سه هدف به عنوان اهداف اصلی نظام جمهوری اسلامی مورد بحث و استدلال قرار گرفته است. 

همچنین با بررسی اسناد بالادستی آمریکا، نویسنده به این نتیجه رسیده است که سه هدف کلان آمریکا پس از جنگ سرد، تبدیل این کشور به هژمون جهانی؛ تبدیل اسرائیل (رژیم صهیونیستی) به هژمون منطقه و مهار جمهوری اسلامی و تجزیه ایران است که با التفات به پیشینه ورود آمریکا به سیاست بین‌الملل، دلایل چرایی قرار گرفتن این اهداف در رأس سیاست خارجی آمریکا مورد توجه قرار گرفته است.

تاریخ شفاهی جنبش دانشجویی مسلمان

این کتاب با تالیف محمدحسن روزی‌طلب و امیرحسین ثابتی منفرد خاطرات دانشجویان فعال سیاسی در دانشگاه‌ها را بررسی کرده است. در بخش‌های مختلفی از گفت‌و‌گو‌ها نیز به نقش جنبش دانشجویی در اوایل پیروزی انقلاب و به ویژه تسخیر لانه جاسوسی پرداخته است. این اثر همچنین نقش تشکل‌های دانشجویی و برخورد دولت‌های مختلف با دانشجو و دانشگاه را مورد بررسی و واکاوی قرار داده است.

ژاندارم و ژنرال (نگاهی به روابط ایران و آمریکا در دوره‌ی پهلوی دوم)

این کتاب به تالیف حمیدرضا ملک‌محمدی نحوه‌ی وابستگی رژیم پهلوی دوم به آمریکا و تاثیر این وابستگی در سقوط رژیم را بررسی کرده است. در این کتاب اشاره شده که روابط ایران و آمریکا در دوره پهلوی دوم نمونه آشکار و وابستگی همه‌جانبه یک کشور به قدرت برتر خارجی است. موقعیت ژئوپلیتیکی ایران، منابع سرشار نفت و گاز و سایر منابع ارزشمند، توجه سیاستگذاران کاخ سفید را به این منطقه جلب کرده بود؛ به طوری که در دوران طولانی حکومت پهلوی دوم، سیل کمک‌های مادی و فرهنگی آمریکا به رژیم، آن را ژاندارم منطقه ساخت. 

سی و هفت سال دوستی ایران و ایالات متحده‌ی آمریکا در عصر پهلوی دوم و موقعیت ممتاز ایران موجب گردید سیل کمک‌های مادی و فرهنگی آمریکا به سوی ایران سرازیر شود و ایران نیز به ژاندارم منطقه‌ای آمریکا مبدل گردد. حضور آمریکایی‌ها درکنار مرز‌های جنوبی اتحاد جماهیر شوروی، حمایت ایران از اسرائیل در منازعات اعراب و حضور آزادانه مستشاران آمریکایی در ایران، از دیگر دست‌آورد‌های آمریکا از رابطه با ایران بوده است. کودتای سال ۱۳۳۲ آمریکا و بازگشت شاه به سلطنت، موجب گردید نقطه تعادل در ترازوی روابط ایران و آمریکا به طور آشکار به سود آمریکا باشد. این روابط در سال‌های پایانی حکایتی از روابط یک ژاندارم و یک ژنرال است که ایران را به یک دولت وابسته و نوکر تمام‌عیار مبدل کرد.