به گزارش خبرگزاری فارس از اصفهان، اصفهان را همیشه نصف جهانش خوانند نه تنها از نظر آثار تاریخی که بر کسی پوشیده نیست بلکه از نظر تجمع قومیت‌ها و ادیان مختلفی که در کنار یکدیگر به راحتی روزگار را سپری می‌کنند؛ شاید یکی از شهرهای ایران که در محله‌های آن قدم بگذارید شاهد زندگی مسلمانان، یهودیان، کلیمیان و ارامنه و غیره در کنار یکدیگر باشید.

شهر گنبدهای فیروزه‌ای که در کنار همین گنبدهایش ناقوس کلیساها و کنیسه‌ها نیز قد برافراشته تا در کنار صدای گلبانگ الله اکبر مسلمانان آنان نیز خدای یگانه را به دین خود پرستش کنند و همه با هم به سوی یک وحدت گام بردارند.  

یهودیان پس از استقرار در اصفهان امکان یافتند تا برای خود معابدی بسازند که به «کنیسه» شهرت دارد، این کنیسه‌ها در دوران‌های مختلف آباد بوده و در حال حاضر نیز نمونه‌های تاریخی آن از دوره قاجار برجای مانده است.

معماری این کنیسه‌ها کاملاً مشابه با کلیسای ارامنه است، با این تفاوت که کنیسه‌ها هیچ‌گونه تزئینات داخلی ندارند و دلیل آن نیز این است که یهودیان تصاویر انسان را بر دیوار رسم نمی‌کنند.

از نقطه نظر نوع شناسی، ساختمان‌های کنیسه‌ها غربی شرقی بوده و از نظر تزئینات دارای کاربندی تصویرسازی است و فاقد سکوهائی که مراسم مذهبی روی آنها انجام می‌شده است؛ سبک معماری کنیسه‌های یهودیان اصفهان، ساده، فروتن، سازگار با محیط و پایدار است.

به نوشته دکتر هنرفر در سال 1350 خورشیدی در اصفهان 20 کنیسه بود که 16 عدد از آنها در محله جویباره که بیشتر یهودیان از قدیم در آنجا ساکن بودند واقع بود و بقیه به ترتیب دو واحد در محله دردشت، یکی در محله گلبهار و دیگری در فلکه شاه عباس (فلسطین امروزی) قرار داشت. یکی از محققین یهودی نیز کنیسه‌های اصفهان را تا سال 1376خورشیدی 12 کنیسه ذکر کرده است.

در حال حاضر کنیسه‌های یهودیان اصفهان عبارتند از کنیسه مُلا یعقوب، کنیسه ملا نیسان، کنیسه ملا ربیع، کنیسه بزرگ، کنیسه کوچک، کنیسه گلبهار، کنیسه جماعتی، کنیسه کتر داوود، کنیسه مدرسه، کنیسه شه‌گلی، کنیسه ملا الیاهو، کنیسه شموئیل، کنیسه شکری، کنیسه خورشیدی، کنیسه موشه، کنیسه یوسوف شموئیل شمعون، کنیسه سنگ بست که تاکنون هفت کنیسه در اصفهان در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

«کنیسه ملایعقوب»

در کنار مقبره کمال الدین اسماعیل شاعر اصفهانی و در خیابان کمال محله جویباره و با قدمتی یک صد ساله واقع شده است.

قبر منسوب به کمال الدین اسماعیل شاعر شهیر قصیده سرای اصفهانی متوفی به 635هجری قمری در مجاورت این کنیسه قرار دارد در زیرزمین موجود در آن مقبره تعدادی از بزرگان جامعه یهودی اصفهان از جمله ملایعقوب بانی آن به خاک سپرده شده‌اند؛ پس از عبور از درب ورودی وارد یک دالان می‌شویم در انتهای آن با یک تغییر جهت 90 درجه به یک هشتی کوچک می‌رسیم توسط یکی از اضلاع هشتی وارد عبادتگاه و از دیگری وارد یک حیاط کوچک. ورود به عبادتگاه از گوشه جنوبی ضلع شرقی صورت می‌گیرد؛ در بخش دیگر این هشتی راه پله‌ای مربوط به بخش بانوان قرار دارد که به صورت نیم طبقه در جبهه جنوبی به بنا ملحق شده است. پنجره موجود در بالای جایگاه تورات از عناصر شاخص و چشمگیر این بنا ست که برآورنده فرمان دینی مبنی بر داشتن پنجره رو به اورشلیم است. ساختار فضایی این کنیسه‌ها مانند بیشتر کنیسه‌های جوباره از یک گنبد خانه مرکزی تشکیل شده است.

کاربندی سقف گنبد خانه 16 شاقولی است که بر 4 ستون سنگی استوار گشته، مقطع ستون‌ها مدور ولی سر ستون‌ها به تدریج از مقطع مدور به مربع تبدیل شده و شکل گلدانی پیدا کرده است.

داستان ملا یعقوب معروف به ملا ماری

ملا یعقوب ماری با علمای زمان خودش بحث برتر بودن دین را داشتند؛ و به این خاطر دست به یک شرط بندی می‌زنند. و آن هم این بوده که هر کسی توانست با دعا مسیر جریان آب را تغییر دهد، دین آن برتر است. ملا یعقوب با دعا و نیایش از خداوند می‌خواهد که به صورت معجزه وار مسیر آب را تغییر دهد و این اتفاق نیز می‌افتد. وقتی این معجزه روی می‌دهد، دیگران کینه‌ ملا یعقوب را به دل می‌گیرند و هنگامی که ملا یعقوب فوت می‌کند، اجازه دفع جسد ایشان را نمی‌دهند و حتی می‌خواستند که به جسدش آسیب برسانند.

اما ماری دور جسد آن می‌چرخیده و از جسد ایشان محافظت می‌کرده. به همین دلیل نام آن را ملا یعقوب ماری گذاشتند. هم اکنون مقبره ایشان در داخل شهر اصفهان است و یکی دیگر از زیارت‌گاه‌های یهودیان به شمار می‌رود.

«کنیسه ملانیسان»

در بخش مرکزی شهر اصفهان، محله جوباره، میدان قیام(سبزه میدان)، بازار غاز،نرسیده به چهار راه ماهی فروشان. این اثر در تاریخ 20 اردیبهشت 1386 با شماره ثبت 19037 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تاریخچه این بنا در سال 5675 عبری به اتمام رسیده (87سال پیش)و ساخت جایگاه پیشنماز در سال5680 عبری؛ این کنیسه بر خلاف ظاهر خارجی بسیار ساده آن یکی از زیباترین کنیسه‌های اصفهان است. سطح این کنیسه از کف کوچه حدود یک متر پایین تر است. عنصر گذار در این بنا یک هشتی کوچک است که به عبادتگاه و حیاط کنیسه راه دارد. گرچه این کنیسه از نظر کلیت شبیه به کنیسه‌های دیگر است اما نحوه پوشش سقف آن و نحوه باربری آن با بقیه موارد متفاوت است.

این کنیسه یکی از زیباترین جایگاه‌های تورات را دارد که تزئینات بسیار فراوانی در آن به چشم می‌خورد. ستونچه‌های تزئینی نیز در جبهه غربی قابل مشاهده‌اند. این بنا پرکاربردترین کنیسه موجود در جوباره از نظر کاربندی گچی است، دارای پلان مستطیل شکل است که با دو طاق و تویزه باریک مقدمات یک کاربندی بر دو تخته در زمینه هشت نگینی را آماده می‌کند. این کاربندی دارای 4رسمی 32سر سفت در پایه و تخته اول است که در تخته بعدی به یک رسمی بندی 16 می‌انجامد. قسمت نورگیر هم با یک کاربندی 16در زمینه 8گچی تزئین شده است.

این کنیسه دو پنجره بزرگ در جبهه غربی دارد که به صورت متقارن نسبت به جایگاه تورات قرارگرفته اند. قسمت بانوان در یک طبقه واقع در ضلع شرقی واقع شده و به نوعی به فضای کنیسه ملحق شده است. این قسمت از پنجره‌های موجود در جبهه شرقی خود از حیاط نور می‌گیرد و ارتباط بصری آن با فضای کنیسه به وسیله آجر کاری مشبک بسیار محدود شده است. مشابه کنیسه ملایعقوب بنایی کاملا متقارن و مرکز گراست و تنها عامل جهت دهنده به فضا جایگاه تورات (محور اورشلیم)

«کنیسه شکرا»

موقعییت فعلی بنا در خیابان کمال، محله جویباره است و تاریخ ثبت شده بر روی یکی از پرده‌های این کنیسه 5569 عبری یعنی متعلق به 198 سال پیش و طبق گفته ابراهیم اسحاقیان 100 سال قبل است.

مشخصات بنا به این صورت است که بعد از عبور از درب ورودی وارد یک دالان تاریک می‌شویم که از سطح کوچه به اندازه سه پله پایین‌تر می‌رود و به کلی ارتباط را با محیط خارج قطع می‌کند. هدف از ایجاد چنین کیفیتی در کنیسه‌ها این است که توجه و ارتباط انسان با دنیای بیرون قطع و برای ورود به عبادتگاه آماده کند. ورود به فضای نماز خانه از گوشه ضلع شرقی و رو به اورشلیم است؛ ساختمان عبادتگاه یک مکعب مستطیل ساده است که محور طولی آن در راستای شرقی غربی قرار گرفته و سقف این کنیسه با قاب‌بندی چوبی است.

«کنیسه بزرگ»

در خیابان کمال حد فاصل چهار راه ماهی فروشان و ابتدای بن بست مقبره واقع شده است که به گفته یعقوب نهاران بنا قدمتی حدود یک صد سال دارد.

کنیسه‌های بزرگ و جماعتی یک ورودی و دالان مشترک دارند که پس از عبور از این دالان دسترسی به این دو کنیسه امکان پذیر است. کنیسه بزرگ ابتدا حالت زیرزمین داشته و پس از آن با کمک مردم به صورت امروزی آن ساخته شد؛ کلیت فضای کنیسه بزرگ از گنبد خانه‌ای تشکیل گردیده، سقف گنبدی شکل روی چهار ستون سنگی قرار گرفته و چهار طاق و چشمه در چهار طرف آن قرار گرفته‌اند و نیرو های وارده از سقف گنبدی را کنترل می کند؛ طاق و چشمه مرکزی با یک رسمی بندی 20 شاقولی گچی تزئین گردیده. سقف نورگیر واقع بر روی عرقچین گنبد خانه دارای کاربندی 8 شاقولی است.

ورود به بنا از گوشه ضلع شرقی صورت می‌گیرد و مطابق معمول جایگاه پیشنماز در وسط بنا تعبیه شده و نورگیر در بخش فوقانی آن نور طبیعی را به فضای داخلی هدایت می‌کند؛ در این کنیسه قسمت خاصی به عنوان جایگاه بانوان در نظر گرفته نشده و مکان‌های نشیمن در اطراف دیوارها سازماندهی شده‌اند.

«کنیسه کتر داوود»

در حال حاضر توراتهایی قدیمی با قدمتی حدود 500 سال نوشته شده بر روی پوست حیوان حلال گوشت در کنیسه کتر داوود قرار دارد که بنا بر آئین و رسوم یهودیان در ایام سال قسمتی از آن خوانده می‌شود تا در هر سال یک بار تورات را خوانده باشند که در بالا تصاویر یکی از آنها را مشاهده می‌کنید. کنیسه کتر داوود در نبش خیابان آمادگاه و فلکه فلسطین واقع شده است.

«کنیسه آسیابان»

مربوط به اواخر دوره قاجار است و در محله جوباره خیابان کمال، کوچه شهید توتونی واقع شده و این اثر در تاریخ 20 اردیبهشت 1386 با شماره ثبت 19075 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

«کنیسه موشه حیا»

مربوط به دوره صفوی - دوره قاجار است و در محله جوباره، چهار راه ماهی فروشان، نرسیده به خیابان کمال واقع شده و این اثر در تاریخ 20 اردیبهشت 1386 با شماره ثبت 19071 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

«کنیسه حاج الیاهو»

مربوط به دوره قاجار است و در محله جوباره، کوچه شهید کاظم خانعلی، بن بست حاج الیاهو واقع شده و این اثر در تاریخ 20 اردیبهشت 1386 با شماره ثبت 19040 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است

«کنیسه یوسف شموئیل شمعون»

مربوط به دوره قاجار است و در محله جوباره چهاراه ماهی فروشان، نرسیده به خیابان کمال واقع شده و این اثر در تاریخ 20 اردیبهشت 1386 با شماره ثبت 19065 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

«کنیسه گلبهار»

مربوط به دوره پهلوی است و در اصفهان میدان قیام خیابان هارونیه بعد از امامزاده هارونیه کوچه گلبهار، جنب سرای آقا واقع شده و این اثر در تاریخ 20 اردیبهشت 1386 با شماره ثبت 19070 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

با معرفی این تعداد از کنیسه‌ها نه تنها برگ زرین دیگری از گنجینه‌های موجود در اصفهان را ورق زده بلکه پی به آسایش و راحتی این اقلیت دینی در اصفهان می‌بریم و باز می‌گوییم که اصفهان نصف جهان است و مکانی برای گردشگری تمام ادیان الهی در داخل و خارج را فراهم آورده است.

گزارش از مریم ایروانی