هرچه دانش بیشتر باشد بی‌تفاوتی اجتماعی درباره محیط زیست کمتر می‌شود

باشگاه خبرنگاران جوان - اندیشمندان علوم انسانی بی تفاوتی را یک معضل اجتماعی می‌دانند، رفتار و عملی که اگرچه به نوعی بی عملی محسوب می‌شود اما برآیند یک تصمیم و خواست شخصی است که عوامل مختلفی بر آن اثرگذار است. پدیده‌های اجتماعی همچون پازلی بهم پیوسته در سیستم اجتماع به یکدیگر ارتباط دارند و این حقیقت را پیش چشم عالمان علوم انسان و مردم قرار می‌دهند که هیچ پدیده‌ای بدون علت شکل نمی‌گیرد. زمانی که از رفتاری از بستر فردی به بستر اجتماعی و جمعی کشیده می‌شود خارج از علم روانشناسی در علم جامعه شناسی قابل بررسی است. همانگونه که بی تفاوتی در ابعاد مختلف مدنی و اجتماعی، سیاسی یا اقتصادی می‌تواند برآیند مشکلات و عیوبی از جامعه باشد وضعیتی را بیان می‌کند که افراد در یک انزوا تمایلی به نقش آفرینی در حل مشکلات ندارند. جایی که اجتماع به عنوان کنشگر اصلی جامعه باید به میان بیاید این بی تفاوتی است که رخ نشان می‌دهد. در ماجرای زد و خورد افراد در خیابان عده‌ای را تماشاچی می‌کند و در پدیده‌های سیاسی آنان را از هرگونه تصمیم گیری سیاسی باز می‌دارد.

بی تفاوتی اجتماعی با عناوین دیگری چون بی خیالی اجتماعی، فرد گرایی، فراموشی هنجارها نیز یاد می‌شود، هرچند که بین خود این واژه‌ها نیز تفاوت‌هایی وجود دارد. اینکه تعریف بی تفاوتی چیست و کنشگران در بافت فرهنگی ایران به پشتوانه کدام منطق فرهنگی تصمیم می‌گیرند که در مقابل وضعیت‌های مختلفی که با آنها رو به رو می‌شوند، بی تفاوت شوند یا بی تفاوت نشوند، محور پژوهش‌ها و مقالات بسیاری از اندیشمندان علوم انسانی به ویژه در حوزه علوم اجتماعی است.

منشأ بی تفاوتی محیطی زیستی

بی تفاوتی می‌تواند در ابعاد متفاوتی خود را نشان دهد، می‌تواند در بعد اجتماعی و بی تفاوتی نسبت به منازعات و مشاجرات سطح شهر باشد، یا بی تفاوتی در وضعیت اقتصادی اقشار پایین دستی، می‌تواند خود را در بی تفاوتی نسبت به استفاده از انرژی نشان بدهد و یا حتی بی تفاوتی زیست محیطی را شامل بشود. بی تفاوتی زیست محیطی یکی از انواع رایج بی تفاوتی در جامعه ایران است که افراد را در قبال حفظ و نگهداری از محیط زیست بی تعهد می‌کند.در مجموع بی علاقگی و باور به اینکه درباره مشکلات حوزه محیط زیست اغراق شده است نوعی بی تفاوتی محیط زیستی است که در ایران به آلودگی آب دریا و رودخانه‌ها، ریختن زباله، قطع درختان، و مواردی از این دست که آثار و پیامدهای مخربی برای محیط زیست به همراه دارد را نیز در بر می‌گیرد. حتی در بعدی دیگر نیز بی توجهی به مصرف انرژی و سرمایه‌هایی چون آب یا استفاده از وسایل آلاینده محیط زیستی را شامل می‌شود. مواردی که علاوه بر ضربات جبران ناپذیر به محیط زیست زندگی میلیون‌ها انسان و جانداران کره زمین را تهدید می‌کند و از این رو بی تفاوتی محیط زیستی را به یکی از مهمترین انواع بی تفاوتی تبدیل می‌کند.

البته در این خصوص محسن ردادی پژوهشگر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی معتقد است: «بروز بی‌تفاوتی اجتماعی در ایران یک واقعیت است ولی نباید در مورد آن اغراق کنیم. متأسفانه در این زمینه اغراق صورت می‌گیرد و تصور برخی این است که در پنجاه سال پیش، صد سال پیش مردم بی‌تفاوتی اجتماعی نداشتند ولی الان با بی‌تفاوتی اجتماعی مواجه هستیم یا اینکه مردم نسبت به قبل بی‌تفاوت‌تر شدند. به نظرم اینها گزاره‌های علمی و دقیق و مستندی نیستند و اگر با فعالان اجتماعی گفتگو کنید به شما خواهند گفت که مردم ایران نسبت به سال‌های گذشته در بعضی زمینه‌ها دغدغه بیشتری دارند؛ مثلاً مردم ایران آنچنان که امروز نسبت به محیط زیست دغدغه دارند، در گذشته نگرانی نداشتند. یکی از فعالان محیط زیست به من می‌گفت تا همین ۱۰ سال پیش در شهرها و روستاها اگر بچه‌ها حیوانی می‌دیدند به سمتش سنگ پرتاب می‌کردند و اکثر حیواناتی که در سطح شهر و روستا زندگی می‌کردند آسیب جسمانی دیده بودند ولی الان در سطح شهر برای حیوانات غذا می‌ریزند. اگر اسم این کار دغدغه‌مندی اجتماعی نیست، پس چیست.»

موضوع بی تفاوتی محیط زیستی محور پژوهشی به همت علی اصغر فیروز جائیان، صادق صالحی و آزاده شفیعی با پژوهش بر روی ۳۹۰ نفر از مردم یزد است. آنچه در این پژوهش حائز اهمیت است و نویسندگان نیز به آن اشاره داشته اند این است که دانش زیست محیطی اساس شکل گیری نگرش‌های زیست محیطی است. طبعاً هرچه دانش زیست محیطی فرد بیشتر باشد نگرش‌های او به محیط زیست مثبت‌تر خواهد بود. افراد با نگرش مثبت‌تر احساس اثربخشی بیشتر خواهند داشت و هرچه احساس اثربخشی زیست محیطی فرد بیشتر باشد بی تفاوتی زیست محیطی او کمتر خواهد بود. از طرف دیگر، نگرش مثبت زیست محیطی احساس مسئولیت زیست محیطی را در افراد تقویت می‌کند و هر سه این متغیرها موجب کاهش بی تفاوتی در رفتار زیست محیطی می‌شوند.

این مقاله استناد به نظریه استرن که هم به عوامل فردی و هم اجتماعی توجه می‌کند اشاره دارد که پدیده بی تفاوتی در قبال مسائل زیست محیطی را تبیین کرده است و شامل عوامل نگرشی شامل نگرش‌های زیست محیطی و غیر زیست محیطی، هنجارهای شخصی، باورها، و ارزش هاست. این نظریه سلسله مراتبی از ارزش‌ها، باورهای زیست محیطی، و هنجارهای شخصی را برای تبیین رفتار زیست محیطی شرح می‌دهد؛ ازجمله: ارزشهای نوع دوستانه و یا زیست محیطی با تأکید بر علایق و منافع شخصی درباره محیط زیست، آگاهی کلی از مشکلات زیست محیطی (اندازه گیری شده با مقیاسان NEP، آگاهی از عوارض جانبی رفتارهای بشر بر روی محیط زیست، احساس مسئولیت برای اقدام، و فعال کردن یک هنجار شخصی برای نجات محیط زیست. هنجار شخصی فعال شده در رفتار زیست محیطی فرد تأثیر می‌گذارد. طبق این نظریه درک مشکلات زیست محیطی با شدت و تهدید کمتر یا بیشتر به ساختار ارزش‌ها بستگی دارد.

کارآمدی شهروندان تاثیرپذیر از منابع اجتماعی و اقتصادی فرد

یافته‌ها نشان دهنده این واقعیت است که کارآمدی شهروندی زیست محیطی به منابع اجتماعی و اقتصادی فرد بستگی دارد. همچنین، فعالیت‌های زیست محیطی، که متغیرهای نگرشی در آن قدرت تبیین کنندگی بسیار کمی دارند، با سن و درآمد به صورت معکوس مرتبط هستند.

همچنین با توجه به مطالب گفته شده، دانش زیست محیطی اساس شکل گیری نگرش‌های زیست محیطی است. طبعاً هرچه دانش زیست محیطی فرد بیشتر باشد نگرش‌های او به محیط زیست مثبت‌تر خواهد بود. افراد با نگرش مثبت‌تر احساس اثربخشی بیشتر خواهند داشت و هرچه احساس اثربخشی زیست محیطی فرد بیشتر باشد بی تفاوتی زیست محیطی او کمتر خواهد بود. از طرف دیگر، نگرش مثبت زیست محیطی احساس مسئولیت زیست محیطی را در افراد تقویت می‌کند و هر سه این متغیرها موجب کاهش بی تفاوتی در رفتار زیست محیطی می‌شوند.

بی تفاوتی به منزله یکی از پیامدهای عصر مدرنیته در ابعاد مختلف جامعه انسانی قابل تأمل است. در این میان بی تفاوتی زیست محیطی به لحاظ خطرها و پیامدهای ناگواری که بر محیط زیست ما وارد کرده است اهمیت فراوانی دارد. دخالت‌های بشر درجهت توسعه مغایر با محیط زیست است و به فرسودگی و تخریب زمین انجامیده و توانایی زمین برای بازتولید و احیای خود را تضعیف کرده و به تعویق انداخته است. در کنار شرایط طبیعی و جغرافیایی، فعالیت‌های انسانی در دهه‌های اخیر تأثیرات زیاد و مخربی در وضعیت زیست محیطی داشته است. بحران محیط زیست که امروزه به مسئله‌ای جدی و قابل تأمل بدل شده حاصل بهره وری نامعقول انسان از طبیعت پیرامون خود و بی تفاوتی در قبال آن است.

نتایج پژوهش میزان متوسط بی تفاوتی زیست محیطی را در میان شهروندان یکی از شهرهای ایران گزارش می‌دهد که با توجه به اوضاع بحرانی زیست محیطی این شهر میزان درخور ملاحظه‌ای است. با توجه به اهمیت مسئله محیط زیست باید گفت که بی تفاوتی زیست محیطی شهروندان به مسائل گوناگون زیست محیطی یکی از مهمترین عوامل تشدیدکننده بحران زیست محیطی است. درک نکردن پایان پذیری منابع انرژی، به حاشیه راندن مسئله محیط زیست به مثابه مسئله‌ای نه چندان فوریتی و ضروری، و بی مسئولیتی و نادیده انگاشتن وظیفه در قبال حفظ و نگهداری منابع طبیعی به منزله واقعیت‌های جامعه باید بازبینی شوند. بخشی از این بی تفاوتی و سهل انگاری در قبال محیط زیست ناشی از نبود باور و نگرش صحیح مردم و مسئولان جامعه به محیط زیست است که می‌توان با افزایش دانش و آگاهی زیست محیطی به بهبود نگرش زیست محیطی کمک کرد. ضروری است که نظام آموزشی کشور با اهمیت دادن به مسائل و برجسته کردن پیامدهای بی توجهی به محیط زیست به رشد این دانش و به تبع آن نگرش زیست محیطی کمک کند.

منبع: مهر