بنده همیشه سعی کرده ام، اگر شده، دست کم هر ده سال، تحولی در حوزه مطالعاتیم بدهم، و تقریبا هم این کار را کرده ام، یعنی الان که اوائل دهه چهارم فعالیت های نوشتاری بنده است، می توانم بگویم که دست کم در چند حوزه تاریخی، این تحول را داشته ام. البته در تمام این دوره ها، از تاریخ، آن هم حوزه اسلامی و ایرانی خارج نشده ام، اما دست کم از نظر حوزه زمانی و نیز حوزه تفکری، این تغییرات در کار بوده است. برای نمونه، تاریخ اسلام، تاریخ تشیع، تاریخ صفوی، تاریخ حج، تاریخ معاصر ایران و اخیرا اندکی هم در حوزه تاریخ علم اسلامی یا تاریخ علم در دنیای قدیم مسلمانی، از حوزه هایی بوده که بنده در آنها غوطه خورده ام. برخی از این حوزه ها، بلکه بگویم اغلب، جنبه تاریخ اندیشه ای هم داشته، یا اساسا همین بوده است. مثلا در حوزه صفوی یا معاصر، یا علم، اغلب به جنبه های فکری و تحول آن، البته در حد توان پرداخته ام. به علاوه، در این بیشتر این دوره ها، به ویژه تشیع، صفویه و معاصر، به آثار خطی هم توجه کرده ام. یعنی فکر کرده ام که برای روشن شدن جنبه های تاریخی، لازم است برخی از آثار خطی چاپ نشده هم منتشر شود. برای مثال، برای تشیع درایران، دست کم پنج متن دعایی و فقهی فارسی از تشیع ایران پیش از صفوی، منتشر کرده ام که آخرین آنها نیل المرام است که به تازگی از چاپ در آمده است. همین مسأله در باره صفوی، بیشتر و بیشتر درکار بوده و در باره تاریخ معاصر نیز کم و بیش این کار را انجام داده ام. در حوزه تاریخ حج، البته بیشتر کار تصحیح و نشر آثار مطرح بوده، هرچند مقالات فراوانی هم نوشته ام. در حوزه تاریخ علم اسلامی نیز به این مسأله توجه داشته ام، گرچه در این حوزه، بیشتر گزارش آثار گذشته را آورده ام.

نتیجه این رویه، در طول این سی و اندی سال، آثاری است که شاید در ظاهر پراکنده به نظر آید، اما مسیر آنها برای خودم روشن بوده است. روشن از این جهت که روی علاقه، و الزاماتی که در درونم وجود داشته، حال، فکری یا میلی، آنها را دنبال کرده ام. مسلما، تفریح و تفنن و سرگرمی پژوهشی هم بی تأثیر در این روند نبوده است. با این حال، همیشه توجه داشته ام که در این حوزه ها به مسائل نو فکر کنم، یا دست کم اگر کهنه است، آثار ناشناخته و تازه ای را در آن زمینه ها منتشر کنم. حاصل این سالها، به جز کتابها، مجموعه «مقالات تاریخی» بود که در بیست مجلد توسط نشر دلیل ما منتشر شد. از چند سال قبل، این مجموعه تازه را که با عنوان «مقالات و رسالات تاریخی» شروع کردم که الان مجلد سوم آن تقدیم می شود. به هر کدام از عناوین مقالات نگاه شود، به نوعی، بستگی به عناوین اصلی مورد علاقه من دارد. جای دیگری هم گفته ام که یادداشت های کوچک را در مجموعه «کلک و کتاب» منتشر خواهم کرد که تاکنون دو مجلد منتشر شده است.

این را هم بیفزایم که علی الرسم، وظیفه یک مورخ، توصیه اخلاقی و رهنمود دادن نیست، بلکه توصیف درست و واقعی از موضوع است، اما ما در ایران و من به حسب تجربه دینی شخصی و شغلی، عادت به این کار داریم. بر خواننده است که جنبه هایی دانایی این نوشته ها را ، اگر چیزی در آن از دانایی باشد، از جنبه های رهنمودی و توصیه ای تفکیک کند تا راحت تر بتواند به قضاوت بپردازد.

در این مجموعه سی و دو مقاله و رساله ارائه شده است که غالب آنها پیش از این در مجلات یا وبلاگ بنده منتشر شده بود، اما حس خودخواهی برای تجمیع آنها در یک جا ، و احتمال استفاده بیشتر، سبب تدوین این مجموعه شد. و آخر دعوانا ان الحمد لله رب العالمین .

این هم مقالات این مجلد:

1. برگی دیگر از جدلهای مذهبی در ایران پس از سقوط صفویه! 9

2. شاه سلطان حسین صفوی و دستور نگارش کتابی در فقه زنان 21

3. میراث عرفانی از دوره صفوی و نقش آن در بحران فکری قرن سیزدهم 33

4. ابن علقمی از قرن دهم تا چهاردهم و در یک دهه اخیر 49

5. عباس زریاب خویی و شیخ قاسم مهاجر 79

6. سهم قمی ها در نظام دیوانی دولت سلجوقی در قرن ششم هجری 95

7. برگی ناشناخته از میراث شیعه در نیمه نخست قرن چهارم 109

8. جریان تفکر شیعی در ایران در قرن هفتم (آثار محمد بن حسین رازی آبی) 137

9. ظهور المیرزا محمّد الأخباری بعد الوحید البهبهانی و نزاع تلامذته ... 169

10. الملک عبد العزیز فی الوثائق الایرانیة 193

11. کربلا از روایت تا درایت (نگاهی مجدد به عاشورا و فقه) 239

12. رابطه علما و دولت صفوی در سایه خطبه های جلوس 271

13. اسلام خالص؛ بحثی درباره رابطه لباس و دین در دوره رضا شاه 311

14. عطائیه؛ اثری در فقه شیعه از قرن هفتم هجری 351

15. سهم کازرونی‌ها در تدوین سیره نبوی (ص) 385

16. تحفه یک عالم بحرینی برای شاه سلیمان صفوی:رساله منار السعادات 399

17. کتابی در نقد قدرت از دریچه مفهوم عدل و ظلم 459

18. گزارش یک جدال مذهبی در سال 1202 میان بخارا و مشهد 473

19. تیشه رو بردار و تبر، برو به جنگ شانه سر: رساله ای از فیض 485

20. مفهوم علم میان مسلمانان در رساله باران، رعد، برق ابن ابی الدنیا 493

21. اصفهان در سایه خلاقیت های شاه عباس 513

22. رساله در ردّ تکفیر مؤمن 543

23. گزارش سفر گرجستان 555

24. در بیان کلمات کفر و شرک: «ادبیات تکفیری در فقه حنفی» 583

25. پیشینه اسلامی کردن طب در تمدن اسلامی 607

26. الشعائر الحسینیة ... النشأة والتطوّر 625

27. وثائق غازانیه ؛ متنی حقوقی ـ فقهی تازه یاب از روزگار غازان خان 635

28. یادداشت‌های شخصی: سال‌های 1080 تا 1114در اشرف مازندران 647

29. سفرهای زیارتی یک یزدی در نیمه دوم قرن سیزدهم هجری 657

30. زندگینامه آیت الله خویی به قلم مرحوم سید عبدالعزیز طباطبائی 667

31. کتاب نیل المرام در فقه امامی: اثری از تشیع مازندران غربی در قرن نهم 676

32. اصلاح المملکه: رساله انتقادی خطاب به ناصرالدین شاه قاجار 727-752